مبنای عقلی حقوق بشر دوستانه :
همان طور که گفتیم اصول و قواعد حقوق بشر دوستانه بر مبنای معاهدات بین المللی و اراده جامعه مدنی مبنی بر رعایت حقوق اساسی بشر ، حمایت از قربانیان درگیری های مسلحانه و محدودیت ابزارها و شیوه های جنگی است ، مبنای معاهده ای این مباحث حقوقی در علم سیر اسلامی به راحتی قابل توجیه است .
زیرا انعقاد معاهده در زمان حیات پر برکت پیامبر (ص) مرسوم بوده و پیامبر (ص) بر اساس معاهدات ، خود و مسلمانان را در برابر مشرکین و اهل کتاب متعهد می کرده است . از جمله قرارداد صلح حدیبیه بین پیامبر (ص) و بت پرستان است که در طول مدت آن معاهده ، امنیت کامل در عربستان حاکم شد ، در همان دوران اسلام به سرعت رواج یافت و مسلمانان روزبروز قوی تر و رواج اسلام در بین قبایل عرب سریع تر می گردید .
بنابراین روشن است که اسلام در سایه امنیت و آزادی و رعایت حقوق انسان ها بیشتر رواج پیدا می کند و مشرکین نیز چون ادامه معاهده حدیبیه و امنیت مسلمانان را به ضرر خود یافتند آن را نقض کردند و با خاتمه معاهده پیامبر (ص) مکه را فتح کردند و در جریان فتح مکه به احدی از مشرکین نیز آزار نرساندند .
مثال دوم ، معاهده پیامبر (ص) با مسیحیان نجران است که ابتدا آنها پیامبر (ص) را به مباهله دعوت کردند ولی با دیدن سیمای نورانی اهل بیت پیامبر (ص) از مباهله منصرف و قرارداد صلح نوشتند که متن آن چنین است :
بر همین اساس در فقه اسلامی قراردادهای بین المللی معتبر و لازم الوفاء می باشند ، قرادادهای فقهی مخاصمات مسلحانه عبارت است از قرارداد ذمه و قرارداد هدنه . قرارداد ذمه در مقابل دریافت مبلغی به عنوان جزیه است که مدت آن نیز ابدی و برای همیشه اهل کتاب در ذمه اسلام هستند و از حقوق انسانی بهرمند هستند .
قرارداد هدنه (مهادنه) قرارداد موقت است با مشرکان و مبنای آن دو روایت از اسکافی و خبر الزهری از عامه است که بر اساس آن پیامبر (ص) با ابوسفیان رئیس مشرکین عرب از یک سو و حرث بن عمر رئیس عطفان طایفه یهودی از سوی دیگر قبول کردند که قرارداد صلح با پرداختن یک سوم محصول خرمای مدینه را بپذیرند .
و نیز آیه شریفه قرآن : « و إن جنحوا للسلم فاجنح لهم » و آیه شریفه قرآن : « إن احد من المشرکین استجارک فأجره حتی سمع کلام الله ثم ابلغه مأمنه » و خبر عبدالله بن سلیمان از ابی عبدالله که می فرماید : " اگر مردی به مردی دیگر از مشرکین امان بدهد و بر خلاف امان او را بکشد در روز قیامت در لباس غدر و نیرنگ محشور می شود .
همین طور خبر مسعده بن صدقه در وصیت رسول خدا (ص) به فرماندهان سریه های جنگی است که اگر محاصره شوندگان به ذمه خدا و رسول خدا مان داده شوند باید به امان عمل شود .
همین طور در صورتی که یکی از مشرکین شرط کند که به صورت تنها با یکی از مسلمانان بجنگد تا زمانی که به صف نیروی مشرکین برگردد ، بر مسلمانان واجب است که تا زمان برگشتن به صف نیروهای خودش به وی تعرض نکنند و علت کمک حمزه و علی (ع) به عقبه بن حارث در قتل شیبه در جنگ احد به خاطر عدم اشتراط بوده و ابن جنید بر همین اساس در صورت عدم اشتراط اعانه مسلمین و رجم و قتل مشرک را مجاز دانسته است .
ولی به هر حال در صورت اشتراط تعرض به وی جایز نمی باشد ، ولی اگر مسلمان در برابر مشرک فرار کند مسلمین می توانند مسلمان را کمک کنند ، مگر این که فرض فرار هم شرط شده باشد ، همین طور به عموم اوفوا بالعقود (مائده/1) هم استناد شده است .
مجموع این مباحث فقهی بیانگر این نکته است که در اسلام قراردادهای بین المللی با مشرکین حتی در حین جنگ لازم الوفاء است و مسلمانان حق نقض قراردادهای بین المللی را ندارند .
در زمان ما نیز معاهدات بین المللی به امضاء مسلمانان رسیده است و به موجب این معاهدات فرض کافر حربی و دارالحرب به دلیل غیبت امام معصوم (ع) و عقد استیمان کاملاً منتفی شده است .
مبنای دیگری که برای اصول و قواعد حقوق بشر دوستانه در اسلام وجود دارد بنای عقلا و قبول عقل به عنوان یکی از مصادر تشریع است ، قرآن کریم در آیات مختلف با عبارات « أفلا تعقلون » و « أفلا تتفکرون » مسلمانان را به تعقل و تفکر دعوت می نماید .
قرآن کریم از قول اهل دوزخ می فرماید : « لوکنا نسمع أو نعقل ما کنا من اصحاب السعیر ، یعنی اگر آیات و احادیث را می شنیدیم یا به عقل عمل می کردیم در جهنم نبودیم » یعنی عمل بر طبق بنای عقلا و دستاوردهای عقلی بشر بهشت آور و نقض قوانین و اصول شناخته شده عقلی برای مسلمانان دوزخ آور است .
حجیت و اعتبار عقلی از دیر باز میان فقها و اندیشمندان شیعه مطرح بوده است ، نخستین فقیهی که عقل را در ردیف منابع اجتهاد آورد ابوعلی ابن جنید (381 هـ . ق ) و ابن عقیل بوده است .
این نوآوری فقهی همواره با یورش توسط جمود گرایان و تهمت های ناروای آنان روبرو بوده است ، پس از ابن جنید شیخ مفید (313 هـ . ق ) در رساله اصولی خود عقل را به عنوان یکی از منابع اجتهاد شناخت .
در اصول کافی از امام کاظم (ع) خطاب به هشام آمده است : " یا هشام ان الله علی الناس حجتین ، حجة ظاهره و حجة باطنه ، فأما الظاهره فالرسل و الانبیاء و اما الباطنه فالعقول " پس همان طور که پیامبران رسول ظاهری هستند عقل نیز رسول باطنی و پیامش پیام خدا است ، و امام صادق (ع) می فرماید : " العقل دلیل المؤمن " بنابراین اصول و قواعد حقوق بشر دوستانه از آن روی که بنای عقلا عالم هستند از دیدگاه اسلامی رعایت آنها بایسته و واجب است .
