الف) اساتید شهید قدوسی در حوزه
شهید قدوسی در ورود به حوزه ی علمیه سطوح را در محضر اساتید بزرگ حوزه ی علمیه قم از جمله شهید آیت الله صدوقی فرا گرفت وهمواره سلوک رفتاری و اخلاق ودانش فراوان این شهید را می ستود. ایشان همچنین از محضر مرجع عالی قدر شیعه آیت الله العظمی بروجردی بهره های فراوانی برد وتکمیل سطوح وحدود 5 سال از درس خارج واصول وفقه را نزد ایشان فرا گرفت. مرحوم آیت الله بروجردی علاقه ی فراوانی به وی داشت وبه دلیل احترام به پدرش ونیز به دلیل استعداد وسخت کوشی ایشان توجه خاصی به وی داشت وگاه در بعضی مسائل تربیتی وی شخصاً دخالت می کرد. شهید قدوسی در کنار شرکت در درس های آیت الله بروجردی در درس اصول فقه امام خمینی نیز شرکت می کرد. امام خمینی که به احترام مقام آیت الله بروجردی حاضر به تدریس دروس عالی نبود، سرانجام با اصرار شاگردان وفشار آنان قبول کرد. با این حال زمان تدریس خود را ساعتی قبل از تدریس آیت الله بروجردی قرار داده بود وپس از اتمام درس ، همراه با شاگردان خود در درس آیت الله بروجردی شرکت می کرد. شهید قدوسی در هر دو درس شرکت می کرد واز آنها بهره می برد. علاوه بر درس فقه شهید قدوسی دروس خارج، مکاسب محرمه ومقداری از بیع وکتاب " الطهاره" امام خمینی را نیز در محضر ایشان فرا گرفت. حضور در درس فقه واصول امام خمینی فرصت تازه ای برای رشد علمی وعملی شهید قدوسی بود ودر محضر ایشان علاوه بر مسائل درسی ، جنبه های معنوی تقوا وزهد واخلاص امام مورد توجه شهید قدوسی قرار گرفت وجنبه های روحی ومعنوی امام خمینی تأثیر شگرف وعظیمی در روح شهید قدوسی باقی گذاشت. در حین تحصیل شهید قدوسی سعادت درک محضر دروس استاد علامه طباطبایی را نیز پیدا کرد وتوانست از دریای معلومات علامه بهره مند شود. ایشان دروس هیئت وفلسفه را نزد این استاد بزرگ فرا گرفت. شهید قدوسی در درس اصول فلسفه وروش رئالیسم علامه، همراه با بزرگانی چون شهید مطهری وشهید بهشتی وامام موسی صدر شرکت می کرد وایشان از جمله فعال ترین شاگردان علامه به شمار می رفت. در این درس ها علامه طباطبایی به تقاضای بعضی از شاگردان خود به شبهات ومسائل جدید فلسفی پاسخ داده، مشکلات آنها را حل می کرد. آن دوره شبهات بسیاری از سوی جریان های مختلف بر مسائل دینی مطرح می شد وشاگردان علامه طباطبایی واز جمله شهید قدوسی با درک ضرورت پاسخ گویی به این مسائل تشخیص دادند ودر این راستا جلساتی تشکیل شد که کتاب 5 جلدی" اصول فلسفه وروش رئالیسم" نتیجه این جلسات بود. علاوه بر دروس فوق شهید قدوسی در جلسات درس اخلاق استاد نیز به طور مستمر شرکت می کرد واز روح بزرگ علامه نکات فراوانی را تلمّذ می نمود. استفاده از محضر علامه طباطبایی تنها به مباحث فلسفی محدود نمی شد. بحث ها وجلسات متعددی در زمینه تفسیر، حدیث، شرح موضوعات اخلاقی وعرفانی وجود داشت که در آن علامه طباطبایی روح مشتاق وشاگردان خود را از سخنان وآموزش های خود سیراب می کرد . شهید قدوسی در زمینه اخلاق وعرفان علاوه بر مطالب علمی وعرفان و اخلاق نظری از دستورها وراهنمایی های علمی ایشان استفاده کرد ورابطه ی استاد وشاگردی به رابطه ی مراد ومریدی تبدیل شد وشهید قدوسی از روحیات وحسنات مرحوم علامه تأثیر زیادی پذیرفت واین ارتباط به اندازه ای قوی بود که مرحوم علامه شهید قدوسی را به دامادی خود پذیرفت.
شهید قدوسی به جزمحضر اساتید بزرگی که ذکر شد از محضر بزرگانی چون آیت الله العظمی گلپایگانی وآیت الله میرزا علی قاضی که از مشایخ سیر وسلوک وعلم وتقوای عصر خود بود بهره برد وبخشی از دروس خارج را نزد آیت الله گلپایگانی فرا گرفت ودر جلسات درس اخلاق آیت الله قاضی نیز شرکت می کرد.
ب) آثار وتألیفات شهید قدوسی
یکی از سنت های دیر پای حوزه های علمیه تحریر وتقریر دروس عالی حوزه است. تقریر نگاری در کاربرد مصطلحش به معنای ثبت وضبط اقوال وآرای نانوشته استاد است. این شیوه اگرچه در همه ی مقاطع درسی حوزه ها وجود داشته ، اما به طور عمده تنها در درس خارج آن هم در گرایش های فقه واصول مورد توجه است. مهم ترین انگیزه تقریر نگاری را می توان بدین صورت بیان کرد که از تراویده های ذهن استاد اگر ثبت نشود، چه بسا دست یابی مجدد به آنها از توان شاگرد وحتی استاد خارج باشد. مواقع بسیاری پیش می آید که در نتیجه سؤال وجواب های بین استاد وشاگردان موضوعات بدیعی مطرح می شود که در صورتی که ثبت وضبط نشود احتمال از دست رفتن آنها زیاد است. این تقریرات اکثراً به دلیل تواضع نویسندگان آنها واین که تقریرات نوشته شده توسط شاگردان دیگر را کامل تر فرض می کنند به چاپ نمی رسند.
یکی از تقریراتی که نوشته شده، تقریرات دروس آیت الله بروجردی وامام خمینی است که توسط شهید قدوسی به رشته ی تحریر در آمده است . این نوشته علی رغم ارزش علمی فراوانی که دارد به دلیل اشتغال شهید قدوسی به تربیت طلاب ونیز شهرت گریزی ایشان به چاپ نرسید. مجموعه تقریرات آیت الله قدوسی در سه جلد گردآوری شده است. جلد اول تقریرات دروس مرحوم آیت الله برجردی است که جمعاً777 صفحه می باشد. رسایلی که در این جلد آمده عبارتند از: رسالة فی الطهارة، رسالة فی صلوة الجمعه، رسالة فی الغصب وضمان، رسالة فی الوصیّه، رسالة فی منجّزات المریض، رسالة فی الصلوة من اولها الی صلاة الجماعة، رسالة فی الخمس، رسالة فی الحج، رسالة فی العلم الاجمالی، رسالة فی البرائة والاشتغال ورسالة فی التحریف، که تمام تقریرات مرحوم بروجردی را طی سال های 1336 – 1337 ه.ش در بر می گیرد.
جلد دوم مباحث اصول فقه از موضوع علم تا مبحث اجتهاد وتقلید را در بر می گیرد ودر این جلد یک دوره خارج اصول امام خمینی تقریر شده است. در جلد سوم نیز با تقریرات مباحث فقهی امام خمینی در زمینه ی مکاسب محرّمه از ابتدا تا انتها ونیز بخش قابل توجهی از کتاب "بیع" روبه رو می شویم که مباحث بین سال های 1338 – 1340 ه.ش را در بر می گیرد.
از ویژگی های این تقریر می توان موارد زیر را بر شمرد:
اولاً، زبان این مجموعه عربی صحیح وروان است ونشان از تسلّط مؤلف در زبان عربی وبرگرداندن فارسی به آن زبان است.
ثانیاً این مجموعه از تنظیم خاصی برخوردار است ودر مواردی مانند تقریرات فقهی آیت الله بروجردی، مؤلف برای فهم ساده تر مباحث توسط افراد دیگر تنظیم جدیدی ارایه کرده است وکاملاً مشخص است که این مجموعه توسط شهید قدوسی بازنویسی وتلخیص شده است.
ثالثاً شهید قدوسی در مواردی به منظور ثبت دقیق آیات ،روایات واقوال علما به مآخذ اصلی رجوع نموده نقل قول های مغایر با نقل قول استاد را یادآور شده است ودر موارد بسیاری با حواشی وتوضیحات مرحوم قدوسی بر آثار استاد روبه رو می شویم که نشان گر دقت نظر ومعلومات شهید قدوسی می باشد.
مدیریت آیت الله شهید قدوسی در مدرسه ی" حقانی"
مدیریت طولانی شهید قدوسی در مدرسه ی حقانی باعث شده تا نام ایشان با نام مدرسه ی حقانی عجین شود وزمانی که از شهید قدوسی نام می بریم، ناخودآگاه نام مدرسه ی حقانی تداعی می شود. آیت الله شهید قدوسی سال های زیادی از عمر پربارشان را صرف مدیریت مدرسه ی حقانی وپرورش شاگردان کارآمدی نمود که مقدّر بود در سرنوشت کشورشان واداره ی نظام اسلامی بیش ترین نقش را بر عهده بگیرند. مدیریت مدرسه ی حقانی ، زندگی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی وحتی اقتصادی شهید قدوسی را تحت تأثیر قرار داد. شهید قدوسی با استعداد سرشاری که در تحصیل علوم دینی از خود نشان داد، در مدّت کوتاهی به درجه ی اجتهاد رسید، چه بسا در صورتی که به فعالیت در عرصه ی تحصیل ادامه می داد به یکی از برجسته ترین علمای حوزه تبدیل می شد، امّا ایشان با توجه به هدف مهمی که داشت تمام تلاشش را برای اداره ی مدرسه ی حقانی گذاشت. از این رو بررسی زندگی نامه شهید قدوسی بدون بررسی مدرسه ی حقانی ونقشی که این شهید در به بار نشستن این مدرسه ونیز تأثیری که مدیریت ایشان در این مدرسه داشت ناقص خواهد بود.
الف) شرایط واوضاع حاکم بر حوزه های علمیه مقارن با تأسیس مدرسه ی حقانی
اوضاع حاکم بر حوزه های علمیه را در اواخر دهه ی 30 می توان در دو بخش مورد بررسی قرار داد:
اول؛ موقعیّت حوزه در قبال تحوّلاتی که در عرصه ی فکری جامعه به وجود آمده بود ودوم؛ کیفیت وسطح آموزش علوم دینی در حوزه های علمیه.
در این برهه ی زمانی گرایش شدیدی به علوم تجربی در سطح جهانی ایجاد شده بود ودر سایه ی این گرایش ، مکتب های فلسفی جدیدی چون مارکسیسم یا فلسفه ی هگل شکل گرفته بود واین اندیشه ها بافت موجود در جوامع مختلف را تحت تأثیر قرار داده بودند. دامنه ی این تأثیرات ایران وحوزه های علمیه را نیز فرا گرفت. حوزه های علمیه به دو شکل تحت تأثیر این گرایشات فکری جدید بودند:
اولاً، مکاتب فلسفی جدید در تضاد با مکاتب فکری موجود ودر تقابل با آنها بودند واین مسأله به خصوص در جوامع اسلامی که اندیشه ی اسلامی در این جوامع حاکم بود چشمگیرتر بود وحوزه ها را به شدت به چالش کشیده بود.
ثانیاً، تفکرات جدید باعث شده بود که شکافی بین قشر تحصیل کرده ومحیط های آموزشی کلاسیک چون دانشگاه ها ودبیرستان ها با مدارس علوم دینی ایجاد شود واین دو قشر دیدگاه خوبی نسبت به یکدیگر نداشتند، به گونه ای که شهید بهشتی در تصویر این وضعیت می گوید:« زمانی که من وارد حوزه شدم دیدم که محصلین دبیرستان از یک طرف وطلاب از طرف دیگر خیابان می روند وتقابلی که در غرب بین کلیسا ودانشگاه بود در اینجا نیز به وجود آمده بود.»
در حوزه های علمیه دو دیدگاه به وجود آمده بود ، گروهی که تحت تأثیر افکار حضرت امام خمینی قرار داشتند واز نیروهای جوان حوزه به شمار می آمدند معتقد بودند که برای مقابله با تفکرات غیر دینی ونیز مکاتبی چون مارکسیسم باید اصلاحاتی در حوزه ها صورت گیرد وطلاب از دانش روز استفاده کنند. این گروه به لحاظ دیدگاه های سیاسی نیز تندرو تر بودند وایده هایی چون تشکیل حکومت اسلامی ونیز مبارزه برای براندازی حکومت سلطنتی را مطرح می کردند، در مقابل این گروه، گروه دیگر، پای بند سنت ها بودند وهرگونه نوگرایی واصلاح را در محتوای دروس حوزوی بدعت می دانستند. این گروه به لحاظ سیاسی میانه رو محسوب می شدند واگرچه بعضی مواقع به دستگاه حکومتی ایراداتی می گرفتند ، ولی به هیچ وجه تمایلی به براندازی آن نداشتند ودخالت روحانیون در امور حکومتی را جایز نمی دانستند.
مقارن با تأسیس مدرسه ی حقانی حوزه های علمیه از نظر کیفیت آموزشی ، برنامه ریزی ومحتوای دروس نیز در سطح مطلوبی قرار نداشت. دراین دوره، حوزه ها فاقد هر نوع نظمی برای تحصیل طلاب بودند وآن ها از ضابطه ی مشخصی برای انتخاب استاد ودروس پیروی نمی کردند وهر طلبه ای در جلسات هر درسی با هر استادی که می خواست شرکت می کرد وبرنامه های درسی اش را خودش تنظیم می کرد، مدّت معیّنی برای طول دوره ی تحصیل طلاب مشخص نشده بود وچه بسا افراد زیادی بودند که مدت های مدیدی به تحصیل اشتغال داشتند. علاوه بر این کیفیت دروسی که ارائه می شد مطلوب نبود وبعضی مواقع در دروس طلاب مبتدی اصطلاحاتی استفاده می شد که بعضاً استاد نیز در فهم آن دچار مشکل می شد. این نارسایی ها باعث شد که در دوره ی تصدّی آیت الله العظمی بروجردی در حوزه ی علمیه ی قم، گروهی از اساتید دلسوز حوزه ، چون مرحوم شهید بهشتی ومرحوم ربانی شیرازی پیشنهاد هایی را برای انجام اصلاحات در حوزه ارایه کردند که این پیشنهاد به جایی نرسید ودر هر صورت این تفکر زمینه ی تأسیس مدرسه ی مستقلی شد تا این اصلاحات تماماً در آن اجرا شود.
ضمناً باید متذکر شد که دغدغه ی اصلاحات در حوزه، قبل از این مرحله از سوی امام خمینی وشیخ مرتضی حائری وتنی چند از بزرگان مطرح شده بود. هرچند در ابتدا آیت الله العظمی بروجردی موافق بودند ولی به دلیل کارشکنی های اطرافیان ایشان وسر انجام مخالفت آیت الله بروجردی ناتمام ماند.
زندگی نامه ی شهید آیت الله قدوسی(1)
