جهادگرایی سلفی؛ تاریخچه یک اندیشه

«جهادگرایی سلفی؛ تاریخچه یک اندیشه» کتابی به قلم شیراز ماهر[3]، محقق ارشد در مرکز بین‌المللی مطالعات افراط گرایی[4] در کالج کینگز دانشگاه لندن و مدرس دانشگاه جانز هاپکینز است. این کتاب را انتشارات دانشگاه آکسفورد در سال 2016 در 256 صفحه چاپ کرده است.

متاسفانه امروزه افراط گرایی اسلامی تبدیل به قوی‌ترین نیروی سیاسی انقلابی در جهان شده است. این ایدئولوژی در دهه‌های اخیر تغییرات زیادی را به خود دیده است ولی همچنان سرسختی خود را حفظ کرده و هیچ نشانه ای دال بر افول آن وجود ندارد.

در بیشتر کتاب‌های مربوط به جهادگرایی تمرکز بر اقدامات گروه‌های شبه نظامی و همچنین تاریخ جهادگرایی و زمینه سیاسی ای است که این ایدئولوژی در آن رشد کرده است. در مقابل کتاب «جهادگرایی سلفی» نوشته شیراز ماهر محقق کالج کینگ لندن، نمونه ای عالی و دسته اول از تفکرات گروه‌های معاصر جهادی است. ماهر از آثار قبلی مانند «جهاد»[5] نوشته ژیل کپل[6] و یا «آخرالزمان داعش»[7] نوشته ویلیام مک کانتس[8] فراتر رفته و طبقه بندی ای را از سیستم اعتقادات جهادی ارائه می‌دهد. این کتاب یکی از آثار کلیدی در مطالعه افراط گرایی به حساب می آید.

ماهر، که خود یکی از اعضای سابق حزب التحریر است، تخصص خود را در گرایش افراطی گری در کالج کینگز لندن گرفته است و تحقیقاتی را در ارتباط با انگیزه اتباع خارجی از پیوستن به جنگ در سوریه و عراق انجام داده است. در کتاب حاضر او به بررسی تحول اندیشه اسلام گرایی و چشم انداز پیش روی آن، می‌پردازد. زیرعنوان کتاب ماهر «تاریخ یک ایده» است، ولی وی بیشتر به ارزیابی تحول ایدئولوژی جهادگرایی سلفی در عصر حاضر می‌پردازد و کمتر به تاریخچه آن می‌پردازد. سلفی گری، از دید ماهر، «دیدگاهی فلسفی است که سعی دارد سنن و رسوم سه نسل اولیه اسلام ، به اصطلاح «سلف صالح»، را احیا کند..». انکارگرایان خشونت طلبی که ماهر از آن ها تعبیر به «جهادگرایان سلفی» می‌کند، امید دارند دوران طلایی گذشته را از طریق نظامی احیا کنند: «این جهان بینی ارتجاعی، راه پیشرفت را بازگشت به گذشته می داند.» اگرچه به لحاظ آماری این تفکر تنها نماینده بخش کوچکی از مسلمانان جهان است، لیکن تأثیر جهانی آن بسیار بزرگ بوده است.

در طول دهه 1990، مبارزان و انقلابیون اسلام گرا از عرصه‌های مختلف درگیری، شامل جنگ داخلی الجزایر، بوسنی، چچن، تونس، پیروزی افغان ها بر شوروی و شکست اخوان المسلمین در مصر، به دنبال جهت گیری جدیدی برای ایدئولوژی خود بودند. ماهر خشونت گروه هایی مانند القاعده و جنبش‌های وابسته به آن را عجیب و غریب نمی داند؛ زیرا معتقد است آن ها برای هر عمل خشونت آمیز خود، سندی از منابع دینی را ارائه می کنند. برای مثال، نظریه پردازان می توانند به ابن تیمیه، متکلم قرن چهارده استناد کنند که به زعم وی تهدید حمله مغولان آنقدر بزرگ بود که جهاد را تبدیل به امری واجب برای همه می‌کرد و دشمن را به مثابه گروهی مرتد معرفی می‌کرد. در پی حوادث پس از یازده سپتامبر، حکمی که از آن در گذشته تنها در شرایط بسیار خاص استفاده شده بود، به ابزاری عادی تبدیل شد و میزان استفاده از اصل تکفیر در دنیای اسلام به میزان غیر قابل تصوری گسترش یافت. ماهر در این باره می نویسد: «پس از سال 2003، گروه القاعده در عراق به رهبری ابو مصعب الزرقاوی آزادانه از این حکم [تکفیر] برای آغاز جنگ داخلی علیه جمعیت شیعیان عراق استفاده کرد». علاوه بر آن، زرقاوی با استناد به یک دروغ تاریخی اعلام کرد که فرقه شیعه به وسیله فردی یهودی بنا شده است.

گروه‌های ستیزه جوی سلفی تفسیر جدیدی از قوانین جنگ ارائه دادند که به زعم ماهر نوعی «دکترین جدید برای مسئولیت نیابتی» محسوب می‌شود و به آن ها اجازه می‌دهد تک تک شهروندان در کشورهای طرفدار دموکراسی را هدف قرار دهند؛ زیرا این شهروندان هستند که دولت‌های خود را انتخاب می کنند و بنابراین مسئول تصمیم گیری خود هستند. سلفی‌های جهادی، از مسلمانان خواستند چنانچه به عهد خود با خدا پایبندند، به تکلیف خود دربرابر غربی ها، به شیوه ای عملگرایانه، عمل کنند. سلفی ها ها دموکراسی را نه سیستمی برای حفاظت از حقوق افراد، بلکه عقیده ای مخرب برای جداکردن دین از زندگی اجتماعی معرفی می‌کردند. آن ها معتقد بودند حاکمیت الهی باید در نظام سیاسی زمینی متبلور شود. به این ترتیب، ایده انحصارگرایی اسلامی به روش‌های جدید گسترش یافت و از ستیزه جویان خواسته شد تا از تن دادن به حمایت کافران خودداری کنند. از آنجا که ایالات متحده «سرچشمه فساد و تباهی اخلاقی» در نظر گرفته می شد، کسانی که بر اساس قوانین این کشور عمل می‌کردند مرتد محسوب می شدند.

 از میان گروه‌های جهادی سلفی هیچ کدام به اندازه داعش در تثبیت قدرت سیاسی و ارضی موفق نبوده است. هرچند، به عقیده ماهر، بسیاری از نظریه پردازان سلفی نظرات فقهی آن ها را «رازآلود و غریب» در نظر می گیرند. حتی ابو قتاده[9]، واعظ معروف لندنی، آن ها را به دلیل کشتار بی رویه مسلمانان و برده داری، مرتد خوانده است. برای مثال، وقتی شبه نظامیان داعش عاذ الکساسبه[10]، خلبان اردنی، را در داخل قفس سوزاندند، به خوبی می دانستند که در نظر بسیاری از علمای اسلامی استفاده از آتش به عنوان مجازات ممنوع است، اما آن ها توجیه فقهی مبهمی برای این اقدام ارائه کردند که طبق معمول همراه با ویدیوئی خشونت بار منتشر گردید. به نظر ماهر، داعش با بهره گیری از چنین روش هایی «می کوشد الهیات خرافه گرایانه و پوچ گرایانه را وارد تفکر سلفی کند.» ماهر همچنین عنوان می کند این رفتار بیشتر از آن که شبیه مجازات‌های قرون وسطایی باشد، با ابهامات تاریخی همراه است. ماهر به ذکر جزئیات مربوط به توسعه اسلام گرایی در قرن بیست توسط نظریه پردازانی مانند سیّد ابوالأعلی مودودی[11] و سید قطب می‌پردازد، ولی مشخص نمی کند که آیا تفکر سلفی در معنای امروز آن در حدود صد یا سیصد سال گذشته نیز به همین معنا بوده است یا خیر. ماهر همچنین به این پرسش پاسخ نمی دهد که عقبه ایدئولوژیک سلفیه تا چه اندازه مدرن محسوب می‌شود. به عبارت دیگر: محمد بن عبد الوهاب، احیاکننده سلفیه در قرن هجدهم میلادی، چقدر موافق نظر کسانی است که امروز ادعا می کنند بر اساس آموزه‌های وی عمل می‌کنند؟

اسلام گرایی در حال گسترش است. ما هنوز نمی دانیم آیا نمود اخیر آن، یعنی داعش، تنزلی برای این جریان محسوب می شود یا گامی دیگر در مسیر افراط گرایی مذهبی جدید است. با توجه به این که این جهادگرایی یک ایده است و نه یک سازمان و در آن مفاهیم شهادت و اقدامات افراطی مورد تاکید قرار می‌گیرد، بعید است دستگیری و اعدام رهبران باعث شکست آن شود. پس از که اسامه بن لادن توسط نیروهای ویژه آمریکا کشته شد، القاعده بیانیه ای را به این مضمون منتشر کرد: «آیا آمریکایی‌ها با بهره گیری از تمام سربازان و سرویس‌های اطلاعاتی خود قادر به کشتن آرمان و مبارزات شیخ اسامه هستند؟ هرگز! هرگز!» اگرچه بخشی از اعضای سازمان‌های اسلامی را افراد ماجراجو و روانی تشکیل می دهند، ولی پر واضح است که اکثر مبارزان به یک ایده مطلق اعتقاد دارند.

 پاتریک فرنچ[2]، گاردین، 24مارچ2016

پی نوشت:

[1]. Salafi-Jihadism: The History of an Idea

[2]. Patrick French

[3]. Shiraz Maher

[4]. the International Centre for the Study of Radicalisation (ICSR) at King's College London

[5] Jihad: The Trail of Political Islam

_{[6]. Gilles Kepel}

[7] The ISIS Apocalypse: The History, Strategy, and Doomsday Vision of the Islamic State

_{[8]. William McCants}

_{[9] . یک سیاست‌مدار اهل اردن است، ابوقتاده از رهبران سلفی جهادی و متهم به اتهام دست داشتن در اقدام تروریستی علیه یک مدرسه آمریکایی در اردن در سال ۲۰۰۰ میلادی بود که در بریتانیا بسرمی‌برد.}

_{[10] . یک خلبان اردنی بود که توسط داعش به قتل رسید. وی خلبان جنگنده اف-۱۶ بود که هواپیمایش به دلیل نقص فنی در تاریخ ۲۴ دسامبر ۲۰۱۴ سقوط کرد، هر چند داعش مدعی است که هواپیمای وی را هدف قرار داده و سرنگون کرده است. داعش وی را در حوالی رقه در سوریه به اسارت خود درآورد.}

_{[11] . سیّد ابوالأعلی مودودی یک روزنامه‌نگار، حکیم الهی، مسلمان طرفدار احیای مذهبی و فیلسوف سیاسی، و نیز یک متفکر اسلام‌گرای قرن بیستم در هندوستان و پاکستان بود. او همچنین یک شخصیت سیاسی در پاکستان بود، و مؤسس جماعت اسلامی، حزبی که معتقد به لزوم احیای اسلام واقعی است.}