" هراير دكمجيان " در تحليل خود از ظهور جنبش هاي اسلامي معاصر ، علت ظهور ادواري آنها را مواجهه با بحران هاي پيش روي جامعه اسلامي معرفي مي نمايد . او با استناد به رابطه ديالكتيك برگرفته از " ابن خلدون " تقابل جامعه اسلامي را با تحولات پيشاوري خود بررسي كرده است . در تحليل او مهمترين نمود محيط بحران جنبش هاي اسلامي معاصر ،بحران هاي هويت مشروعيت فرهنگ است .
" اليويه روا " از منظر نوسازي به ظهور اسلام سياسي مي پردازد و همدلي كمتري با اسلام سياسي دارد و آن را گذرا و مقطعي مي داند . ظهور اسلام گرايان را در تحليل جامعه شناختي جامعه اسلامي ، محصول بحران اقتصادي اجتماعي دولت هاي خاورميانه مي داند كه از ازدياد نفوس ، سرازير شدن جمعيت روستايي به شهرها و عوامل ديگر ناشي شده است .
در چنين فضايي تحصيل كردگان جامعه كه خود خاستگاه اجتماعي اسلام گرايان مي باشند ، از دسترسي به شأن اجتماعي مناسب محروم و دچار بحران احساس و بي هويتي مي شوند . اين گروه در واكنش به بحران محيط خود از اسلحه ايدئولوژي استفاده مي كنند .
از ديدگاه " روا " با شكست گرايشات سوسياليستي در جامعه ، گرايش تحصيل كردگان به ايدئولوژي اسلامي از چنين منطقي نشأت مي گيرد و در عين حال از نظر وي مهم آن است كه جريان هاي اسلام سياسي نمي توانند بديل مناسبي براي تجدد از شريعت اسلامي ارائه نمايند و در نتيجه محكوم به شكست مي گردند . (1)
" زيل كيل " اسلام گرايي را يك نيروي جديد و خستگي ناپذير مي داند كه از توجيهات مذهبي و تاريخي استفاده مي كند و مدعي اعتبار در يك گسته وسيع جغرافيايي در جهان سوم به سبب گستردگي مسلمانان در اين جوامع است . وي معتقد است كه حمله يازدهم سپتامبر را فقط در پرتو ظهور و سقوط اسلام سياسي مي توان درك كرد .
از ديدگاه وي اسلام سياسي در سه حوزه حساس بروز كرد : حوزه نخست ، بازرگانان و صاحبان حرفه ها كه در دوران تقسيم منابع و غنائم پسا استعمار از قدرت سياسي بي نصيب ماندند و حوزه دوم ، جوانان سرخورده و دمدمي مزاج بودند كه از مناطق شهري سر بر آوردند و حوزه سوم ، متفكران اسلام گرا بودند كه سخنگوي دو حوزه ديگر محسوب مي شدند . (2)
" رابرت ولترينگ " نيز معتقد است عوامل اجتماعي و اقتصادي نقش مهمي در جلب حمايت مردم از گروه هاي اسلام گرا دارد . از نظر وي عوامل ايدئولوژيك از اهميت كمتري نسبت به عوامل اقتصادي و اجتماعي برخودار است .
به طوري كه براي فهم درك تصوير نامناسب آمريكا در جهان اسلام نبايد به ميراث مانوي گرايي در دين اسلام اشاره كرد ، بلكه بهتر است به اين نكته توجه كنيم كه آمريكا به عنوان ابرقدرت جهاني منافع خود در اين قسمت از جهان را در حفظ نظام هاي سركوبگر مي داند . (3)
" ويلي برانت " سياستمدار آلماني در دهه 1970 معتقد بود نابرابري به شدت زمين را تهديد مي كند ، او پيش بيني مي كرد اگر ما نتوانيم يك نظم نوين اقتصادي عادلانه را در دنيا برقرار كنيم ، آتش خشونت شعله ور خواهد شد .
" گونتر گراس " نويسنده مشهور آلماني مي گويد : اين خشونت اكنون در قالب تروريسم دامن ما را گرفته است . تحليل گران غربي علل حوادث يازدهم سپتامبر را به دليل فقدان فرصت هاي اقتصادي در جوامع عب خاورميانه ، عملكرد نامناسب نظام آموزشي در جوامع منطقه ، فقدان دموكراسي و محبوب نبودن سياست هاي خاورميانه اي آمريكا ، قلمداد مي كنند . (4)
واقعيت آن است كه اسلام سياسي تنها بديلي بود كه مي توانست در جهان به مركزيت زدايي از هژموني مدرنيسم غربي بپردازد . ديگر بديل ها همانند جريانات سوسياليستي يا ليبرال به دليل عدم مقابله جويي با اصول مدرنيسم نمي توانستند چنين نقشي را ايفا كنند ، از اين رو اين جريانات به صورت بنيادگرايي و سنت گرايي در مقابل هژموني غربي ايستادگي كردند .
1. انقلاب اسلامي و تبلور اسلامي سياسي شيعي
از نظر حزب محافظه كاران جديد آمريكا ، نقش شيعيان در ميان جنبش هاي بنيادگرا حائز اهميت است . جمهوري اسلامي ايران پس از انقلاب به دليل پتانسيل هاي شيعي انقلاب و مواضع آن در قبال مسائل بين المللي مورد توجه بوده است .
دوره صفويه (1501 تا 1736) اولين دوره حاكميت شيعيان در ايران شناخته مي شود . حاكميت شيعه صفوي در ايران از لبنان تا جنوب عراق را پوشش مي داد . هم زمان با اوج گيري قدرت مسلمانان در حالي كه امپراطوري عثماني قلمرو اروپا را به سرعت فتح مي كرد ، بهره برداري از اختلافات ميان تشيع در ايران با تسنن در امپراطوري عثماني به منزله يكي از مهمترين رويكردهاي بريتانياي كبير براي ايجاد تفرقه ميان مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت و اين ايجاد تفرقه ادامه يافت تا اين كه امروز دامن زدن به تهديدات ناشي از شكل گيري هلال شيعه در منطقه خاورميانه ، در مقابل بيداري ملل اسلامي نسبت به همكاري اسرائيل و آمريكا صورت مي گيرد .
شيعيان ايران ، عراق و لبنان در دو سده اخير در معادلات شيعي دنياي اسلام جايگاه ويژه اي را داشته اند . تشيع ويژگي هاي ايدئولوژي انقلابي را داشته و توسط ايدئولوگ انقلاب اسلامي مي توانست هم نظم موجود را زير سؤال ببرد و هم نظام مطلوب را جايگزين آن كند .
پتانسيل دروني اسلام شيعي و عناصري چون عدالت اجتماعي و امامت انسان هاي صالح و مفاهيمي مانند : تقيه ، شهادت ، غيبت ، انتظار ، اعتقاد به غاصبانه بودن حاكميت غير معصوم و نقش انقلابي دين در سياست ، زمينه هاي هژمونيك شدن اسلام سياسي شيعي را فراهم كرد .
البته بايد متذكر شد سني ها و شيعيان ، اشتراكات فكري و اعتقادي بسياري دارند و همين امر به لحاظ تاريخي ، موجب پذيرش دولت هاي چند مذهبي در كشورهايي مانند عراق و لبنان و هم زيستي شيعه و سني گرديد ، ولي سناريوهاي تفرقه افكنانه غرب در راستاي ثبات هژموني اين جريان اسلامي را دچار چالش نموده است .
سياست هاي هژموني محافظه كاران جديد آمريكا كه نفت و امنيت اسرائيل را مبنا و شالوده اساسي تصميم گيري هاي ائتلاف استراتژيك آمريكا ، اسرائيل و انگلستان در طرح خاورميانه بزرگ قرار داده ، موجب بيداري اسلامي تشيع و تسنن نسبت به نقشه هاي استعمارگران عليه جهان اسلام گرديده است .
از نظر سران كاخ سفيد و اسرائيل ، وجود كشور مسلمان و نيرومندي مثل ايران كه ميان دو منبع مهم انرژي (خزر و خليج فارس) _ كه 68 درصد منابع انرژي جهان را به خود اختصاص داده _ قرار گرفته است ، در سده 21 براي استراتژي اهداف و منافع ملي غرب خطرناك مي باشد . (5)
يكي از مهمترين عوامل نگراني ايالات متحده ، پيوندهاي ميان جمهوري اسلامي ايران و ملت شيعه خاورميانه است . فروپاشي نظام بعث عراق و به وجود آمدن فرصت تاريخي براي شيعيان اين كشور به منظور مشاركت در قدرت سياسي ، پيروزي حزب الله لبنان در جنگ 33 روزه _ عليرغم تلاش هاي غرب در ايجاد شكاف و اختلاف در زدودن فرهنگ مقاومت در لبنان _ بر ميزان نگراني هاي آمريكا و اسرائيل افزوده است .
تحليل گران سياسي غرب از سياسي شدن شيعيان واهمه دارند . اين امر تا حد زيادي بر پايه نتايج انقلاب ايران و اين عقيده استوار است كه سياسي شدن شيعه همواره با رهبري روحانيون صورت مي گيرد و از اين رو به صورت خودكار ضد آمريكايي است . شيعه ساختاري ايدئولوژيك با ماهيتي فرا كشوري دارد و از همين رو است كه جمهوري اسلامي بر احزاب سياسي شيعه شديداً تأثير گذار است .
در اين راستا " ريچارد هاس " رئيس شوراي روابط خارجي آمريكا در گفتگويي با بخش انگليسي زبان مجله اشپيگل درباره آينده خاورميانه مي گويد : " ايران يك كشور قدرتمند در منطقه و يك قدرت امپراطوري كلاسيك خواهد شد و اسلام خلاء سياسي و فكري را پر خواهد كرد . " (6) در همين راستا يكي از هواداران جمهوري خواهان در شوراي روابط خارجي آمريكا نيز اذعان مي دارد : " زمان آن فرا رسيده كه آمريكا خط مشي خود را در قبال ايران تغيير دهد . " (7)
مقامات آمريكا اظهار مي كنند هيچ تضميني براي جلوگيري از صدور انقلاب اسلامي ايران وجود ندارد و رهبران ايران از حزب الله در لبنان تا شيعيان منطقه عليه اسرائيل حمايت مي كنند و مسئله هسته اي ايران نگراني ها را در مقابل اين كشور بيشتر كرده است و از نظر تصميم گيران كاخ سفيد جمعيت شيعي ايران كه ارتباط نزديكي با جمعيت شيعيان عراق دارند ، در حاكميت عراق نفوذ و اعتبار زيادي به دست خواهد آورد و اعتقادات ايدئولوژيك و فرهنگ مشترك آنها به تقويت ساير گروه ها و جمعيت شيعه در خليج فارس به ويژه در كويت ، بحرين و كشور نفت خيز عربستان منجر خواهد شد . (8)
قدرت گرفتن شيعيان در خاورميانه از ديدگاه وهابي ها نيز به يك كابوس تبديل شده است در حقيقت مذهب شيعه به مثابه مذهبي انقلابي ، موجب نگراني اسلام غالب سنتي را فراهم آورده است . (9)
برخي ژنرال هاي آمريكا هلال دموكراسي در كشور شيعه نشين ايران ، عراق ، سوريه ، لبنان و مناطق فلسطين و منطقه شيعه نشين عربستان سعودي را نوعي ريسك بزرگ با پيامدهاي ناشناخته ارزيابي مي كنند و معتقدند ايجاد دموكراسي به بازتر شدن نقش شيعيان منجر شود ، كما اين كه اين اتفاق در انتخابات شوراي شهر عربستان و بحرين به وقوع پيوست .
علاوه بر پتانسيل هاي عقيدتي ، ايدئولوژيكي و انقلابي اسلام سياسي شيعي ، سكونت بيشتر شيعيان در مناطق حساس ژئوپلتيكي ، منافع غرب را در منطقه به خطر مي اندازد . شيعه به دليل قدرت تأثير گذاري بر تحولات و سياست هاي منطقه اي و بين المللي براي غرب از اهميت ژئوپلتيكي خاصي برخوردار است . (10)
پی نوشت:
1. بهروز لك ، پيشين ، ص 146
2. Gilles Kepel. Jihad: The Trail of Political Islam Cambridge: Belknap Press. 2003. p 44
3. رابرت ولترينك ، ريشه هاي محبوبيت اسلام گرايان ، ترجمه سعيد گلكار ، فصلناه مطالعات خاورميانه ، سال دوازدهم ، 1384 ، ص 124 – 121
. Windsor Jennifer Promoting democratization can combat? 2003.4
http:/www. Washington Quarterly.com
5. خان اوغلي خدايي ، پيشين ، ص 395
6. http:/ www. Rissuna.Ir.
7. http:/ www. IRDC.Ir.
8. http:/ www. Rissuna.Ir.
9. http:/ www. Shianews.com
10. فرانسوا توال ، ترجمه عليرضا قاسم آقا ، ژئوپلتيك شيعه ، تهران ، آمن ، 1379 ، ص 6
تروريسم اسلامي ، افسانه يا واقعيت (4)
