زمینه های پیدایش فرقان در گفتگو با آیت الله گرامی قمی

" تفاسیرشان مبتنی بر ذوقیات بود  "

• درآمد :

آیت الله محمد علی گرامی قمی از مراجع و مدرسین مبرز حوزه علمیه قم ، بر این باور است که احساس آزادی عناصری خارج از دایره حوزه و مرجعیت در تفسیر دین ، اساسی ترین عامل پیدایش گروه های فرقان گونه است ، چرا که اصل اجتهاد و تخصص به مفهوم متداول آن جای خویش را به تفاسیر ذوقی پاره ای از عناصر بی صلاحیت یا کم صلاحیت بدهد ، زمینه رقابتی خطرناک فراهم می شود که در نهایت به مسخ معارف دینی منتهی خواهد شد .

استاد گرامی که از جمله شاگردان آیت الله العظمی بروجردی و امام خمینی و نیز از عالمان فعال در عرصه مبارزات منتهی به انقلاب اسلامی است ، ریشه شکل گیری فرقان را در رفتارهای پاره ای از روشنفکران می داند که در دهه 40 به فعالیت های تبلیغی خویش وسعت بخشیدند . او بر این باور است که وجود این عامل اساسی در حال حاضر نیز بیم انگیز و زمینه ساز پیدایش نحله هایی چون فرقان است .

* * * * *

./ با تشکر از جنابعالی برای شرکت در این گفتگو ، اگر ما سال 1340 به بعد را آغازی بر بروز علنی التقاط بدانیم. از دیدگاه شما چه کسانی یا گروه هایی در عینیت دادن به برداشت های التقاطی از دین نقش بیشتری داشتند ؟

_ بسم الله الرحمن الرحیم ، به نظر من شما به درستی دوران پس از 1340 را مقطع بروز التقاط نامیدید . در مورد این که چرا قبل از این تاریخ ، گروه های التقاطی مفسر دین چندان ظاهر نشدند ، باید توضیحی بدهم .

در آن مقطع مرحوم آیت الله العظمی بروجردی ، مرجع اعلای شیعه ، به شدت نسبت به سخنرانی دینی توسط کلاهی ها حساس بودند . همه در حوزه می دانند که ایشان به هیچ وجه چه در منزل خودش و چه در جاهایی که تحت نفوذ مرجعیت ایشان بود ، اجازه نمی دادند فرد غیر روحانی سخنرانی دینی بکند .

حتی به این سنت که گاهی برای تشویق کودکان ، اجازه می دهند که آنها برخی از اشعار مذهبی را در مجالس بخوانند ، وقعی نمی نهادند و معتقد بودند که انسان های فاضل و باسواد باید عهده دار ذکر مصائب و مناقب اهل بیت باشند .

از آن گذشته حتی در نوع برخوردشان با افراد و توجه به درجه بندی علمی و تقوایی آنها هم نشان می دادند که هر کسی باید در جای خودش محفوظ باشد و به هر کسی باید به اندازه خودش بها داده شود و نه بیشتر .

ظاهراً در یکی از مجالس خصوصی منزل ایشان ، مرحوم آقای حاج سید مصطفی خوانساری که از اصحاب آقای بروجردی هم بودند ، وارد اتاق ایشان شدند و بالطبع به خاطر وقار و سن بالایشان ، بالای اتاق و در کنار ایشان نشستند . همراه ایشان آقای آسید جعفر خوانساری ، پسر آیت الله آسید احمد خوانساری بود که آسید مصطفی ایشان را به زور برد و کنار خود نشاند .

حضار در آن جلسه نقل می کردند که آقای بروجردی پس از مشاهده این صحنه ، با لحن خاصی گفته بودند : " نخیر ! نخیر ! جای آقای آسید جعفر همان جایی بود که نشستته بود ، نه اینجا ." ظاهراً ایشان اول در پایین اتاق نشسته بود . بعد به خاطر این که آسید جعفر بدش نیاید و ناراحت نشود ، گفته بود : " من ایشان را مثل فرزند خودم می دانم ، ولی حدود باید رعایت شود ."

مورد دیگری که نقل می کنند این است که قرار بود طلبه ای از طرف ایشان برای تبلیغ به جایی برود . ایشان گفته بودند " قبل از این که برود او را بیاورید تا من ببینمش ." ظاهراً این طلبه وقتی وارد اتاق می شود ، می رود و بالای دست استادش می نشیند ، ایشان بعد از مدتی آهسته به اطرافیان می گویند " که این فرد را نفرستید ، وقتی که او از همین حالا احترام استادش را نگه نمی دارد ، طبعاً در آینده به هیچ حدو مرزی قناعت نخواهد کرد ."

در مجموع منش آقای بروجردی و دقتی که در این مورد به کار می بردند ، مانع از این می شد که کسانی که کلاهی و بی صلاحیت بودند و طبعاً قدرت تشخیص و اجتهاد به معنای صحیح کلمه را در معارف دینی نداشتند ، بتوانند خیلی پر و بال پیدا باز کنند و دامنه فعالیت و نفوذ خودشان را گسترش بدهند .

./ آیا فکر نمی کنید رفتارهای برخی از مجامع و دستجات مذهبی ما به نوعی امکان عرض اندام به بعضی از عناصر التقاطی را داد تا با جرأت و جسارت بیشتری به طرح افکار خود بپردازند ؟

_ بله ، به عنوان مثال من معتقدم انجمن حجتیه به نوعی این کار را کرد .

من بعد از تبعید امام به عراق در یکی از نامه هایم به ایشان نوشتم : " شما در اوایل کار ، این انجمنی ها را تأیید کردید ، اما الان شرایط بگونه ای است که اینها دارند از آن تأییدیه شما سوء استفاده می کنند .

در شرایط کنونی اینها سه ضرر عمده دارند : یکی این که در برابر مبارزه سخت و دشوار ما با شاه ، یک مبارزه سهل یعنی مبارزه با بهائی ها را در پیش گرفته اند .

مبارزه با بهائی ها نه تنها مشکلی برای کسی ایجاد نمی کند ، بلکه خیلی از مقامات حکومتی هم آن را تأیید می کنند . به خود من هم در ساواک قم و هم در ساواک تهران گفته اند به ما چه کار داری ؟ برو با بهائی ها مبارزه کن !

ضرر دوم اینها این است که به یک عده افراد بی صلاحیت اجازه داده اند که به شهرها و روستاها بروند و وجوه شرعیه جمع کند . در مواردی دیده می شود که بعضی از جوان ها حتی با ریش تراشیده ، همراه با خانم هایی که حجاب درستی ندارند ، می روند و در نقاط مختلف سهم امام جمع می کند !

ضرر سوم هم این است که اتباع خود را برای سخنرانی به جاهای مختلف می فرستند و سخنرانی هایشان هم بگونه ای است که بازار فضلای شناخته شده و باسواد حوزه را کساد می کنند ."

من همه این نکات را برای امام نوشتم ، در آن شرایط نفس مبارزه با بهائیت به خودی خود جاذبه ای پیدا و حساسیت عده ای را جلب کرده بود . علاوه بر این وقتی سخنران های انجمن حجتیه به جایی می رفتند ، از تهران سفارش می شد که استاندار ، فرماندار ، کارکنان ادارات در جلسات آنها شرکت و آن را پر رونق کنند .

در واقع انجمن موجب شد کسانی خارج از حوزه تخصص در دین بروند و سخنرانی دینی کنند و از این جهت ، روشنفکران هم جری شدند ، چون می دیدند عده ای با ظاهر معمولی این کار را انجام می دهند ، پس آنها چرا باید ملاحظه کنند ؟

./ از دیدگاه شما در میان روشنفکران چه کسانی راه ارائه برداشت های ناسالم ، علم زده و حتی سلیقه ای از دین را هموار کردند و زمینه ساز پیدایش گروه هایی شبیه به فرقان شدند ؟

_ چندان نیاز به آدرس دادن ندارد . اینها چهره هایی هستند که همگان کم و بیش آنها را می شناسند . آقای مهندس بازرگان در کتاب های مختلف به مرجعیت و روحانیت زیاد نیش می زد ، علت هم این بود که تصور می کرد اولین کسانی که در برابر تأویل و تفسیرهای نادرست ایشان ممکن است واکنش نشان بدهد ، روحانیون هستند .

یادم هست در کتاب " مطهرات در اسلام " و هم در مقاله ای که در کتاب " مرجعیت و روحانیت " هست ، برای تخفیف مرجعیت و اصحاب مراجع نوشته که " یک روز به منزل مرحوم آیت الله بروجردی رفتم و دیدم اینها دور هم نشسته اند و درباره این مسئله بحث می کنند که اگر کسی یک لنگ غصبی به کمرش ببندد و در خزینه حمامی برود و بعد بیاید بیرون و لنگ را تکان دهد و آب آن به دیگران بپاشد ، آیا غسل دیگران هم باطل می شود یا نه ؟ "

ایشان برای بی اعتبار کردن مرجعیت و روحانیت از این مثالها زیاد در کتاب هایش آورده است . وی از نظر فکری ، علم زده بود و شیفتگی خاصی نسبت به دانشمندان مغرب زمین داشت و لذا در کتاب " راه طی شده " نوشته بود : " من ایمان کسانی مثل ادیسون را به مراتب از علامه حلی ها و شیخ انصاری ها بالاتر می دانم ! "

بعد از فوت آیت الله بروجردی ، ایشان در انجمن اسلامی دانشجویان سخنرانی کرد و این سخنرانی بعدها در بعضی از کتاب و نشریات هم چاپ شد . او در آن سخنرانی نیش هایی به روحانیت زد و من همان موقع جریان را برای امام نقل کردم . این در زمانی بود که هنوز نهضت شروع نشده بود .

شخص دیگری که در این راستا حرکت می کرد ، آقای فخرالدین حجازی بود . ایشان سواد چندانی نداشت و بیشتر به خاطر رفتارهایی که موقع سخنرانی می کرد ، مثل برداشتن بلندگو و چرخاندن آن دور سرش یا پشت کردن به مردم و رو کردن به قبله و سخنرانی کردن ، شهرت پیدا کرده بود !

بعدها شنیدم که به نجف و منزل امام خمینی رفته و گفته بود که من تبلیغ دینی می کنم و عده ای با من مخالف هستند . امام در مقابل ایشان سکوت کرده بودند . امام در این گونه موارد مراقب بودند . ایشان به منزل آقای خویی هم رفته بود و ایشان گفته بودند : " اگر خودت تشخیص می دهی تبلیغت مؤثر است ، حرف بزن . " و حکمی شبیه به تجویز به حجازی داده بودند .

البته حجازی با خود من هم رفیق بود و چند تا از کتاب های من را در انتشارات بعثت چاپ کرد ، اما در مجموع آنچه که از کلیت فعالیت ها و سخنرانی های او استنباط می شد ، تبلیغ نوعی اسلام منهای روحانیت بود .

چهره دیگری که در تقویت التقاط و زمینه سازی برای جا افتادن اسلام منهای روحانیت تأثیر داشت ، مسلماً دکتر شریعتی بود . شریعتی در استخدام کلمات خیلی وارد بود و ضمناً لغت سازی هم می کرد .

./ از دیدگاه شما تغییر ایدئولوژی مجاهدین در سال 52 تا چه حد به خارج شدن تفسیر دین از حوزه تخصصی برمی گشت . به عبارت روشن تر اسلاف مجاهدین چه تأثیری در انحراف فکری آنها داشتند ؟

_ مسلماً زمینه های انحراف از ابتدا در اینها بود و مجاهدین اولیه هم چندان فکر خالص اسلامی نداشتند .

البته ما تا قبل از زندان سال 51 در بیرون زندان از اینها حمایت می کردیم . دستگیری سال 51 من هم در اعتراض به اعدام حنیف نژاد و دوستانش بود . در زندان سال 52 تا آخر 55 هم یکی از اتهاماتی که به من زده بودند ، عضویت در گروه های مسلحانه بود که البته درست نبود و من عضو هیچ گروهی نبودم . اعضای اینها پیش ما می آمدند و درس می خواندند و با هم مراوده علمی داشتیم و اینها تصور کرده بودند من عضور این گروه ها هستم .

یادم هست در شهرهای مختلفی که برای سخنرانی می رفتیم ، اینها می آمدند و از ما درس می گرفتند . مثلاً هادی روشن روانی که نام مستعارش هوشنگ بود و الان پیش مسعود رجوی است یا مهندس جباری که در درگیری ها کشته شد یا صادق سجادی و امثال اینها با ما دوستی نزدیکی داشتند و حتی همین ها بودند که کتاب " نگاهی به بردگی " مرا از نوار پیاده و چاپ کردند .

از سال 52 که به زندان رفتیم ، نظرمان برگشت . یادم هست که به آقای بشارتی گفتم اینها زمینه انحراف زیادی پیدا کرده اند و صرفاً تب عملیات مسلحانه انجام دادن و اینجا و آنجا را منفجر کردن و ترور این و آن ، اینها را گرفته و دیگر بحث کارهای فرهنگی را کنار گذاشته اند . هنگامی که کار فرهنگی کنار گذاشته و فقط به کارهای عملیاتی پرداخته شود ، به تدریج مبانی فکری و نظری اعضا هم سست می شود .

در آن سال ها در زندان ، زندگی اینها به چپی ها کاملاً قاتی بود و رعایت طهارت و نجاست را نمی کردند ، خاطرم هست دمپایی و جوراب مخصوص داشتم که پاهایم آلوده نشود و اینها می گفتند فلانی کیش شخصیت دارد ! معنی ندارد در جایی که همه داریم با هم زندگی می کنیم یک نفر دمپایی مخصوص داشته باشد ، تا این حد به چپی ها نزدیک شده بودند.

تا این که بالاخره در سال 54 که به اتفاق آقای طالقانی ، آقای منتظری ، آقای مهدوی کنی و بسیاری دیگر در زندان اوین بودیم ، جزوه تغییر مواضع اینها را برای ما آوردند و دیدیم که اینها خیلی چیزها را منکر شده اند ، به خاطر همین فتوایی صادر شد .

فتوا را اول آقای ربانی شیرازی نوشت ، منتها از طرف ما به بعضی از عبارت های آن اشکالاتی وارد شد و من آن را بازنویسی کردم ، این فتوا در یکی دو نسخه مکتوب شد ، ولی بعد به شکل سینه به سینه منتقل شد .

./ شما از چه زمانی از پیدایش نحله فکری و تفسیری فرقان مطلع شدید و اساس تفاسیر آنها بر چه مسائلی بود ؟

_ تا جایی که یادم هست گودرزی اول طلبه مدرسه رضویه بود ، ولی به هیچ وجه طبه درسخوانی محسوب نمی شد . در عالم طلبگی کسانی بوده اند و هستند که در مدارس علمیه از امکانات طلبگی استفاده می کنند ، اما عملاً درگیر کارهای دیگری چون مسائل هنری و فیلمسازی و امثالهم می شوند .

گودرزی هم از جمله کسانی بود که کار اصلی خود را کنار گذاشته بود و بیشتر به مطالعه آثار چپی ها می پرداخت . آگاهی های او در مورد جریان چپ هم عمیق نبود . قطعاً در آن زمان کسانی بودند که خیلی بهتر از او اندیشه چپ را می فهمیدند . تفاسیرش از قرآن هم بیشتر بر مبنای ذوقیات و علائق خودش و در واقع تفسیر به رأی بود .

به شکل موازی با گودرزی هم ، فرد دیگری در مشهد به نام شیخ حبیب الله آشوری بود که کارهایی شبیه به گودرزی انجام می داد . البته آن دو ارتباط گروهی با هم نداشتند . اما در عین حال خیلی به هم شبیه بودند . آشوری در آغاز شاگرد جناب آقای خامنه ای بود و ظاهراً مقداری از سطح را پیش ایشان خوانده بود .

خاطرم هست بعد از اعتراضاتی که به کتاب " توحید " شد ، آقای خامنه ای به منزل ما در قم آمدند و گفتند : " این فرد برغم این که در مقطعی شاگرد ما بوده ، ولی الان حرف هایش مورد تأیید ما نیست ." در آن موقع آشوری به سیم آخر زده بود و همه آیات قرآن را مادی معنی می کرد و کم کم پایش به جلسات تبلیغی در شهرهای دیگر هم کشیده شد .

مسلماً بخشی از جریان نفاقی که در دوران انقلاب شکل گرفت ، از فعالیت های آشوری و گودرزی بیرون آمد . البته بعضی از این افراد ، بعدها در اثر گفتگوهایی که در زندان با اینها شد، برگشتند و در خدمت نظام قرار گرفتند .

./ از دیدگاه شما در شرایط کنونی تا چه حد امکان بروز نحله های دیگری چون فرقان وجود دارد ؟

_ به نظر من تفسیر دین هر مقدار از حوزه تخصص و پژوهش اصولی خارج شود ، به همان میزان امکان پیدایش چنین افراد و گروه هایی وجود دارد . هر قدر حساسیت ها در این مورد کم شود و این افراد احساس کنند آزادی بیشتری دارند و با اعتراض کمتری مواجه می شوند ، به طور طبیعی آراء شان را بیشتر عرضه می کنند .

به طور کلی روحانیت و به ویژه مراجع باید در این موارد بسیار مراقب باشند ، هر کسی را به منزل خود راه ندهند و به هر کسی امکان سخنرانی در منازل خود یا محافل تحت نفوذ خود ندهند و از اختیاراتی که دارند استفاده کنند و مانع از به دست گرفتن تریبون های مذهبی توسط ایشان بشوند .

این که در روایت آمده : " من فسر القرآن برأیه فلیتبوأ مقعده من النار " ، دقیقاً به خاطر همین است . هر وقت تفاسیر ذوقی و سلیقه ای زیاد شود ، بالطبع گروه های انحرافی هم بیشتر شکل می گیرند .

یکی از شگردهای بنی عباس در مقابل اهل بیت هم همین بود ، یعنی سعی می کردند در مقابل کسانی که متولیان رسمی و شناخته شده تبلیغ دین در جامعه بودند ، پایگاه ها و دکان های جعلی و غیر واقعی باز کنند ، این خط انحرافی منحصر به حالا نیست و همیشه وجود داشته است ."

پایان