جریان‌شناسی دولت اسلامی عراق و شام(داعش)
تاریخ ورود القاعده به عراق
با سقوط رژیم صدام و حضور نیروهای آمریکایی در عراق، شاخههای متفاوتی از القاعده در عراق سازماندهی شدند که برجستهترین آن‌ها «جماعت انصار الاسلام» بود که پیش از آن به‌نام الاصلاح شناخته میشد و کسانی مانند ابومصعب زرقاوی و برخی دیگر از عناصر القاعده را که از افغانستان به عراق رفته بودند در خود جای داده بود. این شاخه تروریستی القاعده توسط «ملّا فاتح کریکار» در دسامبر 2001 در شمال عراق(کردستان) و با همکاری و مشورت مقامات القاعده تأسیس شد. برخی از کارشناسان، این جماعت را نماینده القاعده در عراق میدانستند، اما در واقع دیدگاه این جماعت با تفکرات سران القاعده تفاوت بسیاری داشت؛ چراکه این جماعت در پی جدایی اقلیم کردستان از کشور عراق و استقلال این منطقه بود، ولي القاعده با افکاری جهادی سعی در ایجاد خلافت اسلامی در کشورهای مسلمان داشت.
«کریکار» و برخی دیگر از عناصر این جماعت که در افغانستان بودند، پس از بازگشت به عراق و در اثر هرج‌ومرجی که با شروع جنگ آمریکا و عراق حاصل شد از دوستان دیگرشان، مانند: ابومصعب زرقاوی که در افغانستان به‌دنبال مخفیگاهی امن بودند دعوت کردند که به کردستان عراق بروند و در آنجا به فعالیتهای خود ادامه دهند و در نتیجه ابومصعب زرقاوی در سال 2001 وارد عراق شد.
زرقاوی در نتیجه اختلاف‌نظری که با سران جماعت انصار الاسلام داشت و با روحیه رهبری که در خود می‌دید، گروهی دیگر را متشکل از حامیان خویش تشکیل داد و نام «جماعت التوحید و الجهاد» را بر آن گذاشت که به شاخه اصلی القاعده در عراق مبدل شد و با اعلام بیعت با بنلادن در سال 2004 با نام «القاعده الجهاد فی بلاد الرافدین» مشهور شد.
زرقاوی
ابو مصعب زرقاوی یا همان احمد فضیل نزال الخلایله، در شهر زرقاء اردن به‌دنیا آمد، که در آنجا برخی از عشایر عرب و مهاجران فلسطینی را در بر داشت و مبلغان تفکر سلفی در آنجا مشغول به فعالیت بودند. البانی، عالم بزرگ سلفی، نیز پس از هجرت به اردن در این شهر ساکن شد و علاوه بر زرقاوی، تروریستهای معروفی، مانند: ابومحمد مقدسی که هماکنون در زندانهای دولت اردن بهسر میبرد از آن دیار برخاستند.
زرقاوی تحت تعالیم مبلغان سلفی شهر خود قرار گرفت و سپس با سفر به پاکستان، از آنجا راهی افغانستان شد و با یکی از برجستهترین شیوخ سلفی، یعنی ابومحمد المقدسی آشنا شد و در انتشار مجله عربی «البنیان المرصوص» او را یاری کرد. این دو پس از بازگشت به اردن و تأسیس جماعتی افراطگرا و سلفی بازداشت و راهی زندان شدند، اما در سال 1999 مشمول عفو عمومی پادشاه اردن قرار گرفتند. پس از آزادی از زندان، مقدسی در اردن ماند و زرقاوی به همراه عدهای دیگر دوباره راهی افغانستان شدند. وی در افغانستان جماعتی مستقل را تأسیس کرد و با القاعده به همکاری پرداخت و سپس با عدهای از جماعت هوادارش راهی عراق شد و سازمان التوحید و الجهاد را تأسیس کرد و به فعالیتهای تروریستی در عراق پرداخت.
دیدگاه گروههای تروریستی سلفی موجود در عراق، دفاع از اهلسنت ابتدا در مقابل آمریکا بود که در مبارزات شهر فلوجه نمود یافت و از آنجا که اکثریت در عراق با شیعیان این کشور بود، سلفیهایی که موجودیتشان در گرو ترور و خونریزی بود دفاع از اهلسنت در مقابل روافض(شیعیان) را شعار فعالیتهای تروریستی خویش کردند و به کشتار شهروندان عراقی پرداختند؛ در این دوره دیگر سازمان توحید و جهاد زرقاوی به القاعده الجهاد فی بلاد الرافدین تغییر نام داده بود و رسماً شاخه القاعده در عراق بود.
تأسیس سازمان نظامی «الدوله اسلامیه فی‌العراق» و فعالیت در عراق
در ژانویه سال 2006 سازمان «القاعده فی بلاد الرافدین» به سرکردگی زرقاوی با گروههای بهاصطلاح جهادی و سلفی کوچک‌تر ادغام شد تا «مجلس شورای مجاهدین» را تشکیل دهد. پس از آن زرقاوی رهبر القاعده عراق باقی ماند، اما ابوعمر البغدادی ریاست مجلس شورای مجاهدین را بر عهده گرفت.
در اکتبر 2006 بود که با مرگ زرقاوی و احساس خلأ رهبر و سازمانی سلفی قوی، سازمان دولت اسلامی در عراق اعلان وجود کرد و رهبر این سازمان نیز کسی نبود جز ابوعمر البغدادی که پیش از این ریاست مجلس شورای مجاهدین را برعهده داشت.
دولت اسلامی عراق در واقع از این پس نمایندگی القاعده را در عراق به‌عهده داشت، چراکه بيشتر عناصر اصلی آن حتی وزیر جنگش، ابو ایوب مصری معروف به ابوحمزه المهاجر، یکی از اعضای مهم القاعده در افغانستان بود که با وجود تابعیت مصریش، وزارت جنگ سازمان دولت اسلامی در عراق را بر عهده داشت.
دو سال پس از تشکیل سازمان تروریستی دولت اسلامی در عراق، گروههایی مسلح در عراق با نام «مجالس الصحوات» تأسیس شدند که متشکل از عشایر عراقی بودند و به مبارزه با این سازمان پرداختند و آن را مجبور به عقب‌نشینی کردند، ولي اما با گذشت یک سال از این ماجرا و تضعیف مجالس الصحوات، سازمان دولت اسلامی عراق بار دیگر تقویت شد و به فعالیت روزافزون خود پرداخت.
این سازمان شهرهای بغداد، الانبار، دیاله، صالح الدین، نینوا و کرکوک را هدف نفوذ خود قرار داد و در سال 2006 استان الانبار را پایتخت خود اعلام کرد.
ابوعبدالله الجبوری، سخنگوی رسمی این سازمان درباره سهم این سازمان از سرزمین عراق گفته است: «بعد از پیروزی کردها و قدرت‌گرفتن آن‌ها در شمال عراق که پس از آن مالکیت مرکز و جنوب عراق را برای روافض معترف شدند و همه این‌ها با پشتیبانی یهودیها در شمال(اسرائیل) و صفویها در جنوب(ایران) صورت گرفت، اهلسنت مانند ایتامی شدند که بر سر سفره لئیمها(ایستادهاند و بهرهای ندارند)»، وی سپس بر ضرورت قیام اهلسنت تأکید کرده و گفته است: «پس بر تمام آزادگان و شرفای اهلسنت از علما و مجاهدان و نخبگان لازم است که برای برادران و فرزندان و نوامیس خود کاری کنند. بهویژه در سایه نمایش مسخرهای به‌نام دولت نوری مالکی که برخی خیانتکاران از اهلسنت نیز در آن مشارکت کردهاند و حقوق مردم را سلب کردهاند.»
این سخنرانی جبوری در سال 2006 نتوانست اقبال گستردهای را از جانب اهلسنت عراق متوجه این سازمان کند، اما در سالهای 2013 تا 2014 میلادی و در اثر بیتوجهی به اهلسنت در عراق و پاک‌سازی نشدن ارتش عراق از عناصر حزب بعث، داعش توانست از فضای به‌دست‌آمده برای ایجاد اختلاف مذهبی در عراق استفاده کند، تا جایی که همین سخنان جبوری از حلقوم خطيبان نماز جمعه در شهرهای اهلسنت در استان الانبار درآمد و اهلسنت را در این استان به برپایی تحصنها و تجمعهایی در ميدان‌هاي اصلی شهرها دعوت کرد.
این تجمعات با شعار احقاق حقوق اهلسنت عراق و دفاع از آنان به پایگاهی برای جذب نیرو و اعمال نفوذ بیشتر داعش در این استان مبدل گشت، تا جایی که اداره این استان از دست مسئولان دولتی، و نیروهای امنیتی در این شهرها خارج شد. عملاً به‌دست داعش افتاد و باعث شد که دولت عراق در اقدامی نظامی هجوم وسیعی را بهوسیله ارتش به استان الانبار صورت دهد و نبرد میان دولت عراق و داعش تاکنون نیز در این کشور ادامه دارد.
دولت اسلامی عراق و شام(داعش) ورود به میدان نبرد در سوریه
ابوعمر البغدادی مؤسس و رهبر این سازمان در آوریل 2010 و در جریان نبرد با نیروهای نظامی عراقی و آمریکایی کشته شد و ابوبکر البغدادی جانشین وی شد.
پس از بالاگرفتن بحران در سوریه و تشکیل جبهه النصره در سوریه به‌دست عناصر القاعده، ابوبکر البغدادی در تاریخ 9آوریل2013 با انتشار پیامی صوتی اعلام کرد که این سازمان با شاخهای از جبهه النصره در سوریه متحد شده و دولت اسلامی عراق و شام را تأسیس کرده است و از این پس فعالیت خود را در سوریه برای مبارزه با نظام بشار اسد آغاز خواهد کرد.
پیشِروی داعش در سوریه و گرفتن زمینها و غنائم و کشتار شهروندان سوری به‌دست این سازمان ادامه یافت تا اینکه اختلافاتی میان این سازمان و سایر معارضان مسلح موجود در سوریه، از جمله: جبهه النصره بروز کرد. اختلافاتی بر سر غنایم، طرز تفکر و شیوه عملکرد در میدان نبرد که باعث شد این سازمان در سوریه رودرروی ایمن الظواهری، رهبر القاعده قرار گیرد و از جانب همه گروههای مسلح تروریستی فعال در سوریه متهم شود.
داعش هماکنون نیز بر همین منوال در سوریه و عراق در حال فعالیت است و هرازچندگاهی نیز خبرهایی درباره نفوذ داعش در کشورهای دیگری مانند لبنان، عربستان، فلسطین و.. به گوش میرسد.
منابع
گروهی از نویسندگان تحت اشراف د. عبدالغنی عماد: الحرکات الاسلامیه فی الوطن العربی، مرکز دراسات الوحده العربیه، چاپ اول، بيروت 2013.
