حضور نیروهای نظامی جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا در منطقه از منظر حقوق بینالملل یکی از موضوعات مهمی است که در این مقطع پس از ترور سردار رشید اسلام سپهبد سلیمانی و ابومهدی المهندس و همراهانشان بایستی مورد بررسی قرار گیرد. آیا طبق موازین بینالمللی و قراردادهای فیمابین دولت عراق و آمریکا، نیروهای نظامی آمریکا مجوز چنین حملهای را داشتند؟ برای پاسخ به این سوال با دکتر توکل حبیبزاده، دکترای حقوق بینالملل و استادیار دانشگاه امام صادق (ع)، به گفتوگو نشستیم که متن آن را در ادامه میخوانید.
اقدام آمریکا در ترور سردار سلیمانی را در حقوق بینالملل چگونه توصیف می کنید؟
از نظر حقوق بینالملل اقدام ناجوانمردانه ترور شهید سپهبد سردار سلیمانی یک اقدام تروریستی دولتی است که بهصورت قتل هدفمند صورت گرفته است. حضور شهید سلیمانی و سایر مستشاران نظامی ایران در عراق و همچنین در سوریه با اطلاع، اجازه و حتی دعوت این دولتها بوده؛ بنابراین حضور آنها کاملاً قانونی و مشروع و در راستای کمک به دولت عراق برای مبارزه با گروه تروریستی داعش است.
شهید سلیمانی قهرمان مبارزه با تروریسم داعشی بوده و اگر کمکهای این عزیز به دولتهای سوریه و عراق نبود مطمئنا داعش کل منطقه و علیالخصوص کل قلمرو عراق را امروز در اختیار داشت. بنابراین اقدام تروریستی آمریکا علیه چنین شخصیت نظامی و سیاسی اولاً یک اقدام تروریستی دولتی است، ثانیاً اقدامی است که به گروه تروریستی داعشی که از هم پاشیده شده روحیهای جدید داده و موجبات احیاء مجدد این گروه تروریستی را در عراق فراهم خواهد کرد. این اقدام در درجه اول نقض حاکمیت و استقلال سیاسی دولت عراق تلقی خواهد شد و از این منظر کاملاً برخلاف قواعد و اصول اولیه حقوق بینالملل است.
از نظر جمهوری اسلامی ایران، ترور یک فرمانده ارشد نظامیِ ایران اقدامی کاملاً برخلاف حقوق بینالملل است. توجیهی که تاکنون از سوی برخی از مقامات آمریکایی در این زمینه مطرح شده از دفاع پیشگیرانه یاد کردهاند. ما در نظام حقوقی بینالمللی تأسیس حقوقی مورد قبول تحت عنوان دفاع پیشگیرانه نداریم؛ اگر چه آمریکاییها چندین بار در گذشته برخی از اقدامات تجاوزکارانه خودشان را در قلمرو کشورهای دیگر حتی حمله گسترده در 2013 عراق را در قالب دفاع پیشگیرانه در واقع توجیه کردهاند؛ ولی در نظام حقوقی بینالمللی چنین اقدام دفاعی مشروعیت ندارد و مورد پذیرش جامعه بینالمللی نیست. برای اینکه دولت اقدام کننده در چنین شرایطی با نیتخوانی از طرف مقابل مدعی تهدید علیه خود میشود در حالی که هنوز هیچگونه آثاری از تهدید یا تهاجم علیه آن کشور وجود ندارد. در موضوع مورد بحث ما حضور شهید سلیمانی از سالها پیش که برای مبارزه با گروه داعش و با دعوت دولت عراق حضور داشته چه تهدیدی حتی بالقوه میتوانست برای نظامیان آمریکایی در عراق در پی داشته باشد.
حشد الشعبی بهموجب مصوبهای که پارلمان و دولت این کشور داشته بهلحاظ قانونی بخشی از نیروهای نظامی و مسلح عراق تلقی میشود. در پی اقدام تجاوزکارانه چند روز پیش آمریکا علیه بعضی از پایگاههای گروه حشدالشعبی، مردم عراق و طرفداران گروه حشدالشعبی اعتراضاتی را علیه سفارت آمریکا در بغداد داشتهاند. این چه ربطی به جمهوری اسلامی ایران بهویژه شخص شهید سلیمانی داشت که بخواهد زمینه تهدید را برای آمریکا فراهم کند که آنها بتوانند این اقدام تروریستی را در آن قالب توجیه کنند؟ بنابراین، این اقدام کاملاً اقدام تجاوزکارانهای است و مغایرت آن با قواعد اولیه عرفی بینالمللی آشکار است. این نقض فاحش منشور ملل متحد است؛ بنابراین بهنظر میرسد که میتواند این اقدام یک حمله مسلحانه علیه جمهوری اسلامی ایران تلقی شود که در نتیجه حق دفاع مشروع را برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد میکند و اقدام متناسب و مقتضی برای جمهوری اسلامی طبیعتاً محفوظ است و مطمئناً بخشهای زیربط کشور اقدامات لازم را متناسب با شرایط و اوضاع احوال و با رعایت منافع ملی و البته در چارچوب موازین حقوقی بینالمللی در پاسخ به این اقدام تروریستی اتخاذ خواهند کرد. از این نظر بهنظر میآید که نظام حقوق بینالمللی کاملاً از این اقدام متقابل و دفاعی ایران حمایت خواهد کرد. این اقدام دفاعی ایران مطمئناً در چارچوب موازین بینالمللی تلقی میشود.
آقای دکتر اشاره کردید که حضور ایران در منطقه از منظر حقوق بینالملل مشروع است، حضور نظامیان آمریکایی در منطقه را چطور توصیف میکنید؟
حضور نظامیان آمریکایی در سوریه که کاملاً غیرقانونی است و بنا به اظهارات خود مقامات آمریکا ازجمله رئیسجمهورِ حال حاضر آمریکا، توسط بخش دیگری از حاکمیت آمریکا ایجاد شده و حضور آنها برای مبارزه با این گروههای تروریستی بدون اجازه و رضایت دولت سوریه کاملاً اقدام غیرقانونی تلقی میشود. اما نیروهای نظامی آمریکا در عراق علیالظاهر در قالب یک قرارداد امنیتی و آن هم برای کمک به نیروهای نظامی عراق جهت مبارزه با تروریسم حضور دارند و میبایست در چارچوب قراردادهای امنیتی و برای کمک به دولت عراق در آنجا حضور داشته باشند و نه برای حمله نظامی علیه بخشی از نیروی نظامی عراق از جمله حشدالشعبی. سردار شهید المهندس معاون حشدالشعبی در واقع معاون بخشی از نیروهای مسلح دولت عراق تلقی میشوند؛ پس اقدام نظامی آمریکا علیه بخشی از نیروی نظامی عراق مطمئنا در چارچوب آن توافق قراردادی احتمالی عراق و آمریکا نمیگنجد و از این منظر اگرچه نفس حضور آمریکاییها بر اساس قرارداد فیمابین است ولی اقداماتی که انجام میدهد اقدامات خودسرانهای است که بهنظر میرسد بههیچوجه در چارچوب آن قرارداد امنیتی نمیگنجد.