حقوق بشر از ديدگاه امام علی علیه السلام (5)

"اينكه بزرگان طمع به ستم ‏نبندند و ناتوانان از عدالت مأيوس نشوند. اين دو عواملى هستند كه در برقرارى ثبات اجتماعى و امنيت عمومى بسيار مؤثرند"

 

Emam Ali

ابن ابى‏الحديد در شرح نهج‏البلاغه در بحث نسبتاً مفصلى به ديدگاههاى حقوقى خوارج و چگونگى‏استنباط قواعد حقوقى از آيات قرآنى اشاره مى‏كند؛ مثلاً در آيه «انه لاَ يَيْأَسُ مِن روح اللهِ الا القَوم الكافرون»،80خوارج بر آن بودند كه فاسق به خاطر فسقش و اصرار بر گناه، از رحمت خدا مأيوس است؛ بنابراين كافر است و احكام كافر در موردش جارى است. آنها شبيه اين استدلال را در آيات زير نيز به كار مى‏بردند:

 

ـ و لله عَلَى النَّاسِ حِجُّ البيت مَنِ اسْتَطَاعَ اليه سَبِيلاً و من كَفَرَ فان اللهَ غَنِيٌّ عَنِ العَالَمين.81

 

ـ و مَن لَم يَحكُم بِمَا أَنزَلَ الله فَأُولئِكَ هُمُ الكَافِرُون.82

 

ـ فَأَنذَرْتُكُمْ نَاراً تَلَظَّى. لاَ يَصْليهَا إِلا الأَشقَى. الَّذِي كَذَّبَ و تَوَلى.83

 

ـ يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّت وُجُوهُهُم أَكَفَرتُم بَعدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُوا العَذَابَ بِمَا كُنتُم تَكفُرُونَ.84

 

ـ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَه. ضَاحِكَةٌ مُسْتَبشِرَه. و وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْهَا غَبَرَه. تَرْهَقُهَا قَتَره. أُولئِكَ هُمُ الكَفَره الفَجَره.85

 

ـ و أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأواهُمُ النَّار.86

 

ـ هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم فَمِنكُم كَافِرٌ و مِنكُم مُؤْمِن.87

 

خوارج اين آيات را به گونه‏اى تفسير مى‏كردند كه گناهكار در قسم كافران قرار مى‏گرفت و آنان بنابر اين آيات، حكم كافر را بر گناهكار جارى مى‏ساختند. نتيجه چنين استنباطى اين بود كه بر اساس قرآن، عده بسيارى از شهروندان از حقوق اوليه ‏اجتماعى از جمله حق حيات محروم مى‏شدند و قانون عادلانه از بين مى‏رفت!

 

على(ع) در برابر چنين استنباطهاى ناروايى ايستاد. ايشان در رد خوارج به سيره نبوى استدلال مي‌كرد و طى خطبه‏اى ‏نتايج منافى با سيره پيامبر(ص) و ساير احكام حقوقى را بر شمرد؛ از جمله فرمود:«همانا دانستيد كه رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم زناكار محصن را سنگسار كرد، سپس بر او نماز گزارد و به كسانش ارث داد و قاتل را كشت و ميراثش را به كسانش واگذارد؛ دست دزد را بريد، زناكار نامحصن را تازيانه نواخت، سپس سهم هر دو را از فيى‏ء به آنان پرداخت، و هر دو خطاكار زنان مسلمان را به زنى گرفتند. رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم گناهانشان را بى‏كيفر نگذاشت و حكم خدا را درباره ايشان برپا داشت و سهمى را كه در مسلمانى داشتند، از آنان باز نگرفت، و نامشان را از طومار مسلمانان‏بيرون‏نكرد.»88بدين ترتيب حضرت جلو استنباط نادرست قواعد حقوقى از متون قرآن را گرفت.

 

از اين گذشته، امام به تساوى همه افراد در برابر قانون اهميت مى‏داد. به نمونه‏هايى ازاين تساوى در ضمن بحث از تساوى در بيت‏المال اشاره شد. در اينجا به بعضى نمونه‏هاى ديگر اشاره مى‏كنيم:

 

على(ع) در روايتى خطاب به خليفه دوم، اقامه حدود نسبت به خويشاوند و غيرخويشاوند را از جمله امورى دانست كه‏ اگر به آن عمل شود، شخص را از ديگران بى‏نياز مى‏سازد.89نمونه عملى اصل فوق در دوره زمامداري خليفه سوم به وجود آمد:

 

وليد از طرف او حاكم كوفه شد؛ اما به دنبال فسادش و شكايات‏مردمى، عثمان وى را از فرماندارى خلع كرد و به خاطر ادله‏اى كافى حكم به شلاق زدن وى نمود؛ ولي به خاطر ترس از خليفه كسى حاضر نشد حكم را اجرا كند. على(ع) شلاق را گرفت و به سوى وليد رفت. وليد گفت: «نشدتك بالله‏و القرابه، يعنى قسمت مى‏دهم به خدا و به خويشاوندى!» على(ع) فرمود:«اسكت اباوهب! فانما هلكت بنواسرائيل بتعطيلهم ‏الحدود: اباوهب ساكت شو. بنى‏اسرائيل به خاطر عدم اجراى حدود نابود شدند.» سپس مجازاتش كرد.90

 

در مورد ديگر على(ع) بر مرد نجاشى (يمنى) حد جارى كرد. يمنى‏ها از اجراى حد ناراحت شدند و يكى از افراد خود به نام طارق بن عبدالله را نزد حضرت فرستادند. طارق عرض كرد: «يا اميرالمؤمنين، ما تصور نمى‏كرديم كه اهل نافرمانى و فرمانبردارى و اهل پراكندگى در اجتماع، نزد تو يكسان و برابر باشند، تا آنكه عملى را كه در حق نجاشى انجام دادى، مشاهده كرديم. سينه‏هاى ما را از كينه شعله‏ور كردى و كار ما را پراكنده‏ ساختى و ما را به راهى انداختى كه تصور مى‏كرديم هركس از آن برود، به دوزخ خواهد رسيد.»

 

على(ع) در جواب فرمود: «و انها لكبيره الا على‏الخاشعين:91 آن كار دشوارى است مگر بر خاشعان. اى طارق! مگر او مردى غير از مسلمانان است؟حرمت آنچه را خدا حرام كرده بود، دريد. ما هم حدى را كه كفاره‌اش بود، بر او جارى كرديم. خداى متعال فرموده است: و لاَ يَجرِمَنَّكُم شَنَآنُ قَوم عَلَى الا تَعدِلُوا اعدِلُوا هُوَ أَقرَبُ لِلتَّقوَى:92دشمنى گروهى، شما را بر آن ندارد كه داد نكنيد، دادگر باشيد كه دادگرى به پرهيزگارى نزديكتر است.»

 

نكته مهم طرف ديگر قضيه است؛ يعنى كسى نسبت به عملى كه انجام داده، زايد بر مقدارى كه قانون معين كرده ‏است، مورد حكم و يا مجازات قرار گيرد. اين امر بسيار اهميت دارد. به‌خصوص هنگامى كه مأموران اجرا دچار احساسات ‏شده و نسبت به قانون تعدى كنند و بر اساس احساسات خود تصميم گيرند. على(ع) طى خطبه‏اى فرمود: «ان ‏الله حدّ حدوداً فلا تعتدوها: خداوند حدودى را مقرر فرموده است، از آنها تجاوز مكنيد.»93بدين خاطر در موردى وقتى اميرالمؤمنين(ع) به قنبر امر كرد كه بر مردى حد جارى كند، اما قنبر به خاطر شدت ‏ناراحتى، سه ضربه بيشتر زد. حضرت به خاطر اين كار، سه شلاق بر قنبر زد.94

 

خلاصه اينكه على(ع) در اجراى قانون همه مردم را مساوى مى‏دانست و اجازه نمى‏داد كه نسبت به كسى قانون اجرا نشود و يا به خاطر احساسات مأموران اجرا به نام قانون به كسى ستم شود.

 

ج ـ مساوات در رجوع به محكمه صالح و رسيدگى عادلانه

رعايت مساوات توسط حاكمان نسبت به مردم از جمله اصول مسلم در زمامدارى على(ع) است. او طى ‏نامه‏اى به بعضى از واليان خود نوشت: «و واس بينهم فى‏اللحظه والنظره والاشاره والتحيه حتى لايطمع العظماء فى حيفك ‏ولاييأس الضعفاء من عدلك:95 با همگان يكسان رفتار كن، گاهى كه گوشه چشم به آنان افكنى يا خيره‌شان نگاه كنى يا يكى را به اشارت خوانى، يا يكى را تحيتى رسانى، تا بزرگان در تو طمع ستم نبندند، و ناتوانان از عدالتت مأيوس نگردند.» شبيه همين بيان در نامه به محمد ابوبكر آمده است.96

 

در اين بيان امام(ع)، بلافاصله بعد از بيان اصل مساوات، به آثار اجتماعى آن مى‏پردازد: اينكه بزرگان طمع به ستم ‏نبندند و ناتوانان از عدالت مأيوس نشوند. اين دو عواملى هستند كه در برقرارى ثبات اجتماعى و امنيت عمومى بسيار مؤثرند؛ زيرا اگر ناتوانان از عدالت مأيوس شوند و توانگران چشم به ظلم داشته باشند، هم جامعه فاسد مى‏شود و هم‏مظلومان يگانه راه نجات را شورش و قيام مى‏بينند.

 

على(ع) شبيه همين كلام را خطاب به شريح قاضى مى‏فرمايد: در اين سخن بعد از سفارشاتى به شريح مى‌فرمايد: «ثم ‏واس بين ‏المسلمين بوجهك و منطقك و مجلسك حتى لايطمع قريبك فى حيفك و لاييأس عدوك من عدلك:97بين مسلمانان با نگاه، صحبت و مجلس مساوات برقرار كن تا نزديكت به تو طمع نورزد و دشمنت از عدالت تو مأيوس نشود.»

 

ذيل اين گفتار بيانگر مطلب بسيار ارزشمندى است؛ يعنى قاضى و دستگاه قضايى بايد چنان عادلانه و منصفانه ومستقل عمل كنند كه حتى دشمنان نيز به آن اعتماد داشته باشند و از عدالت آن مأيوس نشوند. نكته ديگر اينكه‏ على(ع) در سفارش به فرماندار و عامل خود سخن از مأيوس نكردن ضعيفان مى‏گويد؛ چون افراد ضعيف چشم به ‏سوى حاكم دارند و مأيوس شدنشان از حاكم و مشاهده توجه خاص او به بزرگان، موجب خدشه در عدل‏ورزى‏مى‏شود؛ اما عدل‏ورزى در قضاوت امري بس بزرگتر است. دشمن هم بايد اعتماد به عدل و دادورزى دادرس اسلامى داشته‏ باشد.

 

ادامه دارد

 

پي‌نوشتها:

 

80. سوره يوسف، آيه 87.

 

81. سوره آل عمران، آيه 97.

 

82. سوره مائده، آيه 44.

 

83. سوره ليل، آيه 16 ـ 15 ـ 14.

 

84. آل‏عمران، آيه 106.

 

85. سوره عبس، آيات38تا42

 

86. سوره سجده، آيه 20.

 

87. سوره تعابن، آيه 2.

 

88. نهج‏البلاغه، خطبه 127، ص 125.

 

89. وسائل‏الشيعه، ج 18، ص 156.

 

90. ر.ك: اناب‏الاشراف، ج 5، ص 35. مروج‏الذهب، ج 1، ص 449.

 

91. سوره بقره، آيه 45.

 

92. سوره مائده، آيه 8.

 

93. وسائل‏الشيعه، ج 18، ص 312.

 

94. همان. 95. نهج‏البلاغه، ص 320.

 

95. نهج‏البلاغه، ص 320.

 

96. همان، نامه 27، ص 289.

 

97. وسائل‏الشيعه، ج 18، ص 155.

 

حقوق بشر از ديدگاه امام علی علیه السلام (4)

 


دی 1402
شنبه 1 شنبه 2 شنبه 3 شنبه 4 شنبه 5 شنبه جمعه
1
2
3
5
6
7
8
9
10
11
12
14
15
16
17
18
19
21
22
23
28
29