6.تجاوز
يكي از شرايط اساسي استفاده از حق دفاع مشروع ، وقوع تجاوز است به اين معني كه بايد تجاوزي صورت گيرد تا به منظور مقابله با آن ، استفاده از دفاع مشروع مجاز باشد . اين شرط از شرايط مورد قبول جامعه جهاني است ولي مشكل اصلي در اينجا ، تعريف تجاوز و تعيين حدود و ثغور آن است .
همان طور كه كميسيون مشورتي دائمي جامعه ملل در سال 1923 اظهار داشت :
" در شرايط جنگ مدرن بسيار ناممكن به نظر مي رسيد كه حتي در تئوري بتوان تعيين كرد چه چيزي يك مورد تجاوز را نشان مي دهد . " (1)
جامعه بين الملل ساليان متمادي تلاش كرد كه به تعريف مشتركي از تجاوز دست يابد ، با مرور بر اين كوشش ها مي توان آنها را به پنج دسته تقسيم كرد :
1. تعريف آيين نامه اي : مطابق اين تعريف هر دولتي كه از اين شيوه اطاعت نكند ، متجاوز است . (2)
2. تعريف كلي : طبق اين تعريف تهديد يا كاربرد زور توسط يك حكومت يا دولت عليه دولت ديگر به هر شيوه يا هر نوع تسليحات به كار رفته ، علني يا هر طور ديگر و به هر دليل غير از دفاع مشروع فردي يا جمعي و يا پيروي از تصميم يا توصيه يك ارگان صالح سازمان ملل ، تجاوز محسوب مي شود . (3)
3. تعريف فهرستي : ذكر فهرستي از مصاديق تجاوز اكتفا شده است . (4)
4. تعريف تركيبي : كه مركب از تعريف كلي و فهرستي است . (5)
5. تعريف رويه قضايي : طبق اين تعريف سازمان هاي بين المللي صالح تجاوز را تشخيص مي دهند . (6)
« فصل دوم »
گونه شناسي ترور و دفاع
1. اقسام ترور
نويسندگان تقسيمات گوناگوني از ترور ارائه داده اند . غالب اين تقسيمات خالي از اشكال نيست ، بعضي از اين تقسيمات جامعيت ندارند مانند تقسيم تروريسم به دولتي و بين المللي .(7)
روشن است كه اين تقسيم تمام گونه هاي تروريسم را نمي تواند در خود جاي دهد و در بعضي از اين تقسيمات اصول و قواعد (8) تقسيم رعايت نشده است ، به عنوان نمونه دكتر سامي الشيخ محمد ، تروريسم را به تروريسم مسلحانه ، سياسي ، اقتصادي ، فكري ، جسمي ، اجتماعي ، محيطي ، روحي و رواني تقسيم كرده است . (9)
با اندك تأملي در تقسيم فوق روشن مي شود كه تقسيم فوق منطقي نيست و بعضي اقسام در بعضي ديگر تداخل دارند ، مثلاً تروريسم جسمي قسمي از ترور مسلحانه است يا تروريسم سياسي ممكن است به صورت مسلحانه انجام گيرد . تقسيم دقيق تر آن است كه ابتدا مبناي تقسيم روشن شود .
تروريسم را مي توان بر مبناي انگيزه ها و اهداف و نيز بر مبناي عامل يا عاملين تقسيم كرد :
1 – 1. تقسيم ترور بر مبناي انگيزه ها و اهداف
ترور را بر مبناي انگيزه ها و اهداف به اقسام زير مي توان تقسيم كرد :
الف) ترور با اهداف سياسي : استفاده از ترور به خاطر تغيير ساختار سياسي يك كشور يا تغيير سياست هاي آن كشور به نفع گروه هاي تروريستي .
ب) ترور با اهداف ايدئولوژيكي : عمليات تروريستي است كه به خاطر تغيير ساختار و نظام ايدئولوژيكي و مذهبي جامعه انجام مي گيرد .
ج) ترور با اهداف اقتصادي : عمليات تروريستي كه به منظور اعمال فشار تحميل ديدگاه خاص اقتصادي عليه كشور ها يا گروه ها يا افراد انجام مي گيرد و نيز مي توان اهداف و انگيزه هاي ديگري را براي تروريسم ترسيم كرد . البته اين تقسيم بندي در صورتي كه ما ترور را به اهداف سياسي منحصر نسازيم .
2 – 1 . ترور بر مبناي عاملين
1. تروريسم فردي : در جايي است كه فردي خاص بدون تعلق داشتن به يك گروه ، تشكيلات ، يا سازمان خاصي به تنهايي وارد عمل شده و دست به اقدامات خشونت آميز عليه فرد ، گروه ، حزب يا حكومتي بزند .
2. تروريسم گروهي : چنان چه گروه ، دسته يا حزب خاصي براي رسيدن به اهداف سياسي دست به اقدامات خشونت آميز عليه گروه يا حكومتي بزند ، نام تروريسم گروهي را به خود مي گيرد .
3. تروريسم دولتي : اصطلاحي است مشعر به دخالت دولت يا دولت هايي در امور داخلي يا خارجي دولتي ديگر كه به منظور ايجاد رعب و وحشت از طريق اجرا و يا مشاركت در عمليات تروريستي و يا حمايت از عمليات نظامي به منظور زوال ، تضعيف و براندازي دولت مذكور و يا دستگاه رهبري آن صورت مي گيرد .
كمك هاي مادي (نظامي) و معنوي (حمايت هاي سياسي) به گروه هاي مخالف و مشاركت در عملياتي چون بمب گذاري ، مين گذاري بنادر و سواحل ، آدم ربايي ، هواپيما ربايي و ترور مقامات عاليه مملكتي ، گوشه هايي از اين نوع عمليات است . (10)
2. انواع دفاع
دفاع در تقسيم كلي به دو قسم دفاع فردي يا گروهي از جان و مال و ناموس در برابر تجاوزگران و دفاع سازمان يافته در برابر تهاجم و تجاوز كشوري بر كشور ديگر تقسيم مي شود و اين نوع دوم خود به انواع مختلفي قابل تقسيم است .
زيرا دفاع سازمان يافته يا از دولت و سرزمين خود است و يا از دولت يا سرزمين ديگران و در صورت دوم يا دفاع از امت اسلامي ديگر در برابر تهاجم دولت غير اسلامي است يا از دولت اسلامي در برابر تهاجم دولت اسلامي سوم است ، ؛
يا از دولت كافر در برابر تهاجم دولت اسلامي و يا از دولت كافر در برابر تهاجم دولت كافر ديگر و يا براي حمايت از جان و مال اتباع خود در كشور ديگر است . حكم فقهي هر يك از اقسام در فصل دوم مبحث گسترده و قلمرو دفاع مشروع خواهد آمد .
« فصل سوم »
سابقه ترور و تروريسم
عمر ترور به قدمت عمر بشر است ، تروريسم به همه اعصار ، همه قاره ها تعلق دارد . در قرآن كريم از ماجراي نه گروه ، ياد شده كه قصد داشتند مخفيانه و شبانه به خانه صالح پيامبر وارد شده و او و خانواده اش را ترور نمايند .
خداوند عمل آنان را كه رنگ ديني بدان زده بودند و در كارشان به خدا سوگند ياد مي كردند مكر و نيرنگ شمرده و آن را به شدت تقبيح كرده است :
وَكَانَ فِي الْمَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ * قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ * وَمَكَرُوا مَكْرًا وَمَكَرْنَا مَكْرًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ " و در شهر نه گروه بودند كه در آن سرزمين به فساد مي پرداختند و هيچ كار شايسته اي نمي كردند . گفتند به خدا هم قسم شويد كه بر او و خانواده اش شبيخون بزنيم ، سپس به خونخواهش بگوييم كه ما در كشتار خانواده اش حاضر و ناضر نبوده ايم و ما راستگوييم و مكر ورزيدند و ما نيز مكر در ميان آورديم و آنان در نمي يافتند ." (نمل/50 – 48)
در هر كشوري ترور سوابق خاص خود را دارد ، در جهان اسلام از آن دسته قتل هايي كه امروزه به عنوان ترور پيدا كرده اند با عناوين " فتك ، غيله ، محاربه و .... " ياد كرده اند . نمونه هايي از اين نوع قتل ها را در مبحث مصاديق ترور از ديدگاه فقه نقل خواهيم كرد .
1. سابقه ترور در دوران جديد
در دوران جديد ماكياول اولين متفكري است كه از ترور ياد كرده است ، او در قرن شانزدهم و در نوشته هاي خود ترور را وسيله ايجاد و توسعه ترس عظيم تلقي كرده و آن را از جمله ابزار حكومت مي داند .
ايوان مخوف ، تزار روسيه در قرن شانزدهم ترور را در شمار وسايل ايجاد ترس در بين انبوه جمعيت بدون توجه به عقايد و ديانت آنان به حساب مي آورد و وسيعاً از آن استفاده مي كرد .
بعدها با انقلاب كبير فرانسه ، واژه ترور دوباره بر سر زبان ها افتاد ، دوران ترور در انقلاب فرانسه از ماه مه 1793 تا ژوئيه 1794 به درازا كشيد .
طي دوران ترور ، گروه تندروي ژاكوبين ها به قدرت رسيدند و خشونت از جمله در شكل ترور را وسيله ايجاد نظم اجتماعي تلقي كردند . در اين دوران 300 هزار نفر دستگير شدند كه 17 هزار نفر از آنان محاكمه و اعدام گرديدند و گروه زيادي را نيز در زندان ها كشتند و يا اين كه در مكان هاي مختلف ترور كردند .(11)
پی نوشت:
1. فريده محمد علي پور ، دفاع مشروع در حقوق بين الملل ، ص 5 5
2. مانند قطعنامه 378 مجمع عمومي در سال 1950 با عنوان وظايف دولت ها در صورت بروز .
3. ماده 1 قطعنامه تعريف تجاوز ، قطعنامه شماره 3314 مورخ 14 دسامبر 1974 ، اين قطعنامه در 8 ماده به تعريف تجاوز ، شناسايي متجاوز ، انواع تجاوز و آثار تجاوز پرداخته است .
4. نمونه معروف آن طرح اتحاد جماهير شوروي در كنفرانس خلع سلاح در 1933 است .
5. مانند طرح هايي كه سومين اجلاس كميسيون حقوق بين الملل در سال 1951 ارائه داد .
6. مانند حمله ايتاليا به حبشه يا حمله شوروي به فنلاند ، دفاع مشروع در حقوق بين الملل ، ص 57 .
7. ترور و تروريسم ، ريشه ها _ ابعاد ، نشريه خرداد ، 21 و 28/6/78
8. منطق دانان براي تقسيم اصولي را يادآور شده اند كه مهمترين آنها بدين قرار است : 1) داشتن نتيجه ، يعني اقسام از جهت ويژگي ها و احكام مورد نظر گوناگون باشند . 2) تباين اقسام ، تقسيم در صورتي است كه هر قسمتي با قسم ديگر ناساز باشند و در يكديگر وارد نشوند و يكي بر مصاديق ديگري صدق نكند ، بر همين اساس گويند : قسم شيء را نبايد قسيم شيئي قرار داد . 3) اساس واحد تقسيم بايد بر اساس واحدي بنيان شود . 4) جامع و مانع بودن ، يعني در بر گيرنده همه اقسامي كه مي توانند در آن وارد شوند ، مانع يعني باز دارنده از وارد شدن امور ديگر . المنطق مظفر ، ص 123 .
9. روزنامه همشهري ، 5/8/83 به نقل از WWW.Aljazeera.net ، مترجم سيده فاطمه حسيني ميرصفي .
10. محمد رضا محتشمي ، ترور ، تروريسم ، ريشه ها و ابعاد ، نشريه خرداد ، 21 و 28/6/78
11. اميد حاتمي ، كنكاش در مباني و تعاريف ترور و تروريسم ، نشريه پگاه حوزه 28 مهر 80 ، ص 2 .
ترور و دفاع مشروع (5)
ترور و دفاع مشروع (۴)
