هنگامی که یک حادثه تروریستی رخ میدهد، انتقال اطلاعات، اخبار و ابعاد حادثه از طریق رسانهها انعکاس مییابد؛ از اینرو، تروریسم به علت وجود طبیعت خود، بهمثابه یک سلاح روانی عمل نموده تا برای انتقال یک تهدید به طیف وسیعی صورت پذیرد. شاید به همین علت است که رابطه میان تروریسم و رسانه ها قابل ملاحظه است. امروزه گروههای تروریستی با بکارگیری فناوریهای نوین ارتباطی این امکان را دارند تا به ابعاد عملکرد هراسانگیز خود وسعت بیشتری ببخشند. این گروهها با دسترسی به رسانههای مختلف بهویژه اینترنت پیامهای دهشتناک و خشونتآمیز خود را منتشر کرده و با اجرای یکسری راهبردهای جنگ روانی درصدد اثرگذاری بیشتر بر افکار عمومی هستند. از طرفی همین گروهها حمله به وبگاههای مختلف را نیز در دستور کار خود قرار داده و شروع به هک وبگاههای موردنظر میکنند.
بهعلاوه، امروزه یکی از مهیجترین اخبار و تحلیلهای رسانهها و مطبوعات، درخصوص ارتکاب اقدامات گروههای تروریستی بوده که سطح قابل ملاحظهای از پوششهای خبری را به خود اختصاص دادهاند. در واقع، تروریسم و رسانه رابطهای متقابل داشته که هدف از ارتکاب اقدامات تروریستی بسط و گسترش فضای ارعاب، ارهاب و بیاعتمادی به نظام و حاکمیت مستقل سیاسی در جامعه مورد هدف است و نیل به این هدف، بدون پوشش رسانهای و تأثیر گستردة آن بر افکار عمومی امکانپذیر نیست؛ چرا که گروههای تروریستی با تسلط بر چنین فضاهای مجازی بسیار گسترده، ضمن اثرگذاری در اذهان و افکار عمومی، جایگاه و قدرت نفوذ خود را نیز در ارتکاب و تکرار چنین اقدامات افراطی و خشونتآمیزی، تثبیت خواهند کرد. از اینرو، ضمن اینکه کنترل و نظارت بر رسانههای اجتماعی مجازی دشوار بوده، محتمل خواهد بود که افراد و گروههاي تروريستی، با هزينهای اندک از اين ابزارها براي مقاصد تروريستي خود بهرهبرداری سوء کنند. افزون بر اين، وقایع اخير مؤید بهره هوشي و زيرکي تروريستهاي داعشي در استفاده از فناوريهاي نوين و حتي دستگاههاي قادر به شبيهسازي اقدامات تروريستي و حمله به اماکن گوناگون است.
بهعنوان نمونه، میتوان به وقوع حادثه تروریستی برلین در 19دسامبر 2016 اشاره داشت که ابعاد و زوایای حادثه از سوی رسانههای جمعی و مجازی منتشر شد. این حادثه با ورود ناگهانی و تعمدی یک کامیون به بازار کریسمس در شهر برلین پایتخت کشور آلمان از سوی گروه تروریستی داعش صورت گرفت که با انفجاری مهبی دوازده کشته و 48 مصدوم برجا گذاشته است. این در حالی است که مضنون اصلی ارتکاب این حادثه، شخصی به نام «انیس امری» اهل تونس بوده که وی در حومۀ شهر میلان در شمال ایتالیا به ضرب گلوله در 23 دسامبر 2016 کشته شده است. این در حالی است که شبکه یورونیوز با ارائه گزارشی، آشکار ساخت گروه تروریستی داعش با انتشار ویدئویی بیعت مظنون اصلی را به ارتکاب این حادثه وخامتبار در برلین منتشر نمود. بهعلاوه، این گزارش میافزاید «شبکه خبری اعماق» وابسته به گروه تروریستی داعش، چند روز پس از ارتکاب حادثه در صفحه توئیتر خود، ویدئویی را منتشر کرد که در آن انیس امری، پیش از ارتکاب حمله تروریستی، با «ابوبکر البغدادی» سرکرده گروه تروریستی داعش بیعت می کند. وی در ویدئوی منتشرشده، هدف از ارتکاب این اقدام دهشتناک را تحکیم پایههای داعش عنوان کرد.
در جهان کنونی اقدامات تروریستی در حال تغییر ماهیت، شکل و نوع هستند. نوع نوین تروریسم طی یک دهة اخیر با تأسی از تحولات و بحرانهای موجود در سطح جامعه جهانی بوجود آمده است که پس از دگرگونی قدرت نظامی به قدرت فرهنگی، در یک تغییر رویکرد جدید به انجام ترور، امحا و سانسور گفتمانهای دیگر و جریانهایی که از آن حمایت میکنند، پرداخته است که از آن می توان به تروریسم رسانهای تعبیر کرد؛ البته مبنای این نوع تروریسم، سیاهنمایی و انتشار اخبار غیرواقعی است. از اینرو، تروریسم با نفوذ در رسانهها درصدد دامنزدن به جریان تقابل فرهنگی و عملینمودن طرحهای سلطهگری فرهنگی، امکان همزیستی و صلح جهانی میباشد؛ هرچند برخی دولتها با هدایت این عرصه با رویکرد سلطه فرهنگی جهانی، این نوع از تروریسم را با کلیه ابزارها و ظرفیتهای فنی و مدیریتی آن، تشویق، ترغیت و مورد حمایت قرار میدهند. با این حال، ظهور تروریسم در رسانههای جمعی بهویژه رسانههای اجتماعی در فضای مجازی، چالش تهدید و نقض آزادیهای فردی و اجتماعی را در چارچوب آزادی بیان و اندیشه ایجاد کرد. این تهدید ضمن نقض و تخدیش قواعد مقرر و اصول حرفهای رسانهای برای جنگ روانی، خطر تحمیل محدودیتهایی را بر آزادی مطبوعات و ابراز عقیده ایجاد میکند. این در حالی است که در اواخر آذرماه 1395 «منشور حقوق شهروندی ملت ایران» در (120) ماده با امضای ریاست جمهوری اسلامی ایران ابلاغ شد. برابر مواد (33)، (34) و (35) این منشور شهروندان بهطور آزادانه و بدون تبعیض از امکان دسترسی و برقراری ارتباط و کسب اطلاعات و دانش در فضای مجازی در چارچوب احترام به تنوع فرهنگی، زبانی، سنتها و باورهای مذهبی و مراعات موازین اخلاقی، و نیز امنیت سایبری و فناوریهای ارتباطی و اطلاعرسانی، حفاظت از دادههای شخصی و حریم خصوصی بهرهمند شدند. در ضمن مطابق مواد مزبور در این منشور، ایجاد هرگونه محدودیت (مانند فیلترینگ، پارازیت، کاهش سرعت یا قطعی شبکه) بدون مستند قانونی صریح ممنوع اعلام شد.
این در حالی است که تروریسم و اینترنت به طرق گوناگونی در ارتباط با هم قرار میگیرند؛ نخست، اینترنت عرصهای برای انتشار پیامهای نفرتانگیز و خشونتآمیز گروهها و افراد بهشمار میآید. دوم، گروهها و افراد سعی در حمله به رسانههای رایانهای دارند؛ البته این حملهها به «تروریسم یا جنگ سایبری» موسوم است. بنابراین دلایلی همچون عدم کنترل دولتی شامل سانسور، قانونگذاری و... که می توان اذعان داشت اینترنت یک محیط ایدهآل برای ارتکاب اقدامات تروریستی است، بر آن اِعمال و اجرا نمیشود. بنابراین اقدام به فعالیتهای تروريستی در فضای مجازی يكي از مدرنترین اشکال تروريسم است كه به سبب بهرهگیری غيرقانوني از فناوري و ابزارهاي الكترونيك و رایانهاي در فضاي مجازي، بهطور عمده از سوی بازیگرانی که به این علوم نوین دسترسی دارند و آنها را در راه اهداف راهبردی علیه ملتهای جهان سوم به کار میگیرند، موجبات تهديدهاي فزايندهاي را در عرصه بينالمللي فراهم کرده است. از اينرو، فارغ از اینکه در اغلب موارد، غرب به عنوان منشأ اصلی راهبردی کردن تروریسم سایبری، خود مدعی مقابله با آن است.
اقداماتی همچون انتشار کشتار دستهجمعی خبرنگاران و دستگیری عده کثیری از اتباع کشورها در حال پیوستن به سازمانها و گروههای تروریستی، مؤید گسترش روزافزون عقاید و جذب نیروی انسانی در رسانههای اجتماعی از سوی تروریستها است. محبوبیت رسانه های اجتماعی در سراسر دنیا مخاطب بالقوه عظیمی را برای چارچوب اقدام تروریستی فراهم می سازد. متأسفانه به دلیل عدم همکاری دولتها، اقدامات کنترلی و نظارت پلیسی بر اینترنت و به تبع آن رسانههای اجتماعی مجازی با شکست مواجه شده است. از اینرو، به دلیل عدم جایگاه مستحکم سازمان ملل متحد در تنظیم، تدوین و تصویب یک سند حقوقی الزامآور جهت مقابله با اقدامات مخرب سایبری(مجازی)، متأسفانه استفاده منغیرحق از رسانههای اجتماعی مجازی توسط تروریستها در این فضا بهسهولت انجام میپذیرد. این در حالی است که سازمان ملل متحد طی اسناد و معاهدات متعددی همچون «کنوانسیون راجع به سرکوب اعمال غیر قانونی بر ضد ایمنی هواپیمایی کشوری(کنوانسیون مونترال)»، «پروتکل سرکوب اعمال غیر قانونی خشونت در فرودگاههای در خدمت هواپیمایی بین المللی کشوری، الحاقی به کنوانسیون راجع به سرکوب اعمال غیر قانونی بر ضد ایمنی هواپیمایی کشوری»، «کنوانسیون بینالمللی راجع به سرکوب بمبگذاریهای تروریستی»، «پیشنویس کنوانسیون جامع مقابله با تروریسم بینالمللی»، «کنوانسیون جرم سایبری شورای اروپا»، «پیشنویس کنوانسیون استانفورد راجع به جرم سایبری و تروریسم»، اقدامات و تحرکات مخرب سایبری را جرمانگاری نموده است.
اختلاف نظر میان اعضای سازمان ملل متحد در رابطه با این مسأله که «آیا جامعه بینالمللی باید حاکمیت بر اینترنت را به عهده داشته باشد؟» نیز تنظیم و تصویب یک سند حقوقی الزامآور را تا حدود قابل توجهی غیرممکن میسازد. با وجود این، سازمان ملل متحد کماکان نقشی ارزنده و قابل دفاع در در کنترل و نظارت بر رسانههای اجتماعی مجازی در زمان ارتکاب اقدامات تروریستی را دارد. بهعلاوه، سازمان با پذیرفتن نقش هماهنگ کننده در میان دولتها میتواند یک رژیم نظارتی مؤثر را ایجاد کند که ضمن کاهش هزینههای حاکمیت بر اینترنت، موجب ارتقای نظام هماهنگسازی میان دولتها گردد.
تروریستها به طور روزافزون از رسانه های اجتماعی به عنوان ابزاری برای جذب نیرو و شناساندن خود به مردم استفاده می کنند. رسانه اجتماعی یک نوآوری جدید است که به افراد اجازه می دهد اطلاعات، ایدهها، پیامهای شخصی و محتویات دیگر (مانند فیلم) را در سراسر دنیا با یکدیگر به اشتراک بگذارند. رسانه اجتماعی علیالخصوص مجازی ویژگیهای مفیدی برای انتشار محتوا، دسترسی آزاد به کاربران، توانایی بازآفرینی و انتقال فوری اطلاعات دارد، اما همین مزیتها موجب شده است تا اینگونه رسانهها ابزار سودمندی برای تروریستها باشند. در سال 2014، نوجوانان امریکا، اروپا، آسیا و استرالیا که به سازمانهای تروریستی پیوستند از طریق سکوهای رسانه اجتماعی جذب شدند. گروه تروریستی داعش نیز از این رسانه برای انتشار کشتار دستهجمعی انسانها استفاده کرده است.
این در حالی است که سازمان ملل متحد از دهه 1990 به بعد تهدید تروریستهایی که اینترنت و به تبع آن رسانههای اجتماعی مجازی را مورد سوءاستفاده خود قرار میدادند را شناسایی و اعلام نموده است، اما این چالش که کنترل و مراقبت منجر به ایجاد مشکلات پیچیدهای از حیث تعادل میان «حق آزادی بیان» و «ضرورت کاهش خسارات اقدامات تروریستی» برای حیات و حقوق بشر بهشمار میرود، پدیدار میگردد. از آنجا که رسانه اجتماعی فاقد هرگونه خط و مرزی است، پرسشی در ذهن متبادر میگردد که «آیا سازمان ملل متحد توانایی و شایستگی در مراقبت، کنترل و مقابله با استفاده نامشروع و منغیرحق از اینترنت و رسانه اجتماعی مجازی را دارد؟»
در پاسخ باید اذعان داشت که عدم توانایی و شایستگی سازمان ملل متحد در مراقبت، کنترل و مقابله با استفاده نامشروع و منغیرحق از اینگونه رسانهها قابل تأمل است؛ چرا که در سال 2012 میزبان «کنفرانس جهانی مخابرات بین المللی» در شهر دُبی در امارات متحده عربی راجع به قلمرو حاکمیت اینترنت بود. در این کنفرانس نقش یکسان کلیه دولتها در حاکمیت بر اینترنت بینالمللی و تضمین ثبات، امنیت و تداوم اینترنت موجود و توسعه آتی آن و اینترنت آینده مورد تأکید مؤکد قرار گرفت. از اینرو، علیرغم تلاشها و تشریک مساعی سازمان ملل متحد با کلیه دولتهای عضو، اختلافنظر اعضای سازمان موجب گردید تا تنها هشتاد و نُه دولت از مجموع یکصد و چهل و چهار دولت مصوبات نهایی غیرالزامی را به امضا برسانند.
سازمان ملل متحد به عنوان بزرگترین سازمان بینالمللی از حیث اعضای عضو، میتواند از منابع خود برای به حداقل رساندن مخارج این اقدام استفاده نماید. این امر همکاری را برای دولتها سهل میکند. هر چند سازمان توانسته بهترین روشهای مبارزه با محتوای تروریستی را پیشنهاد کند. در حال حاضر، بهطور تقریبی بخش قابل توجهی از اقدامات سازمانیافته تروریستی از طریق انعکاس و انتشار در رسانه اجتماعی و بهویژه رسانههای اجتماعی مجازی قابل ملاحظه و مشاهد است. القاعده و دیگر سازمانهای تروریستی حضور آنلاین خود را به «یوتیوب»، «توییتر»، «فیسبوک»، «تلگرام»، «اینستاگرام»، و سایر خروجیهای رسانه اجتماعی مجازی انتقال دادهاند. از آنجا که تعداد کاربران رسانههای اجتماعی در جهان یک به چهار نفر است، مخاطبین بالقوه تروریستها گروهی وسیع میباشند.
تروریستها به دلیل طیف گسترده کاربران، این رسانهها را تحت استفاده خود قرار دادهاند. این رسانه ها کاربرپسند، قابل اطمینان و رایگان هستند. تروریستها از سکوهای رسانه اجتماعی به این دلیل استفاده میکنند که این کانالها تاکنون محبوبترین کانال با مخاطب هدف میباشند که اجازه میدهند سازمانهای تروریستی جزئی از جریان اصلی باشند. هنگامی که یک حساب کاربری (اکانت) تروریستی بسته میشود ساختن حساب کاربری جدید کمترین هزینه را در بر دارد. در ضمن رسانهسازی اجتماعی در فضای مجازی امکان دسترسی سهل به مخاطبین هدف و سر زدن مجازی به خانه آنها را برای تروریستها ایجاد میکند که روشی برخلاف دیگر مدلهای وبگاه است که تروریستها باید منتظر بمانند تا بازدید کنندگان به آنها مراجعه کنند. مطابق برآورد وزارت امورخارجه امریکا بهطور تقریبی دوازده هزار خارجی دستکم از پنجاه کشور مختلف برای مبارزه با گروههای تروریستی همچون داعش به سوریه عزیمت کردهاند. تروریستها از فیسبوک بهعنوان مدخل وبگاههای افراطی و دیگر محتویات تندروی آنلاین استفاده میکنند. فیسبوک مانند یک خروجی رسانهای برای تبلیغات تروریستی و پیامرسانی ایدئولوژیک افراطی عمل میکند و سازوکاری را برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات عملیاتی و تاکتیکی فراهم میسازد. کارکردپذیری زمان واقعی توییتر هم تبادل ارتباطات اضطراری را برای تروریستها ممکن ساخته است. ارتش امریکا ابراز نگرانی کرده که توییتر توانسته یک ابزار هماهنگ سازی مفید و مؤثر برای تروریستهایی شود که سعی دارند دست به حملات شبه نظامی زنند. یوتیوب مانند یک کنکاشگاه برای ارسال فیلم تبلیغاتی و جذب افراد جدید به کار می رود. این در حالی است که تروریستها از اینستاگرام و فلیکر را برای تجلیل از اسامه بنلادن یا مستندسازی اعلام گروگانها مورد استفاده قرار دادهاند.
سازمان ملل متحد به خطرات استفاده تروریستی از اینترنت پی برده است. در دهه 1990 سازمان از دولتهای عضو خواست خطر استفاده تروریستی از سیستمها و شبکههای الکترونیکی یا مخابراتی با سیم جهت انجام اعمال جنایتکارانه را متذکر شوند و راهی برای پیشگیری از چنین جرم و جنایتی و برای ترویج همکاری به تناسب حال پیدا کنند. پس از آن شورای امنیت از دولتهای عضو خواست با تبادل اطلاعات مربوط به استفاده گروههای تروریستی از فناوری ارتباطات و مخابراتی همکاری بینالمللی را افزایش دهند. دستیابی به این همکاری بهطور عملی دشوارتر از آن بود که تصور میشد. با این حال سازمان در سال 2005 مشکل خاص تروریستهایی که بهویژه در عصر رسانههای پرطرفدار رسانهسازی اجتماعی همچون فیسبوک، تلگرام، توییتر، یوتیوب، فلیکر، و سکوهای وبلاگسازی از اینترنت سوءاستفاده میشد و افرادی که خواسته یا ناخواسته مقدار بیسابقهای از اطلاعات حساس را از طریق اینترنت انتشار دادند را اعلام کرد. علیرغم اینکه کنترل و مراقبت از رسانه اجتماعی چالشی را در حقوق فردی و حاکمیت دولتها ایجاد میسازد، اما اهمیت و ارزش مقابله و سرکوب کاربری تروریستی از رسانههای اجتماعی مجازی ضرورتی انکارناپذیر است. متأسفانه وجود چالشهای بسیار زیاد در این زمینه موجب شده تا در اداره و کنترل اینگونه رسانهها نسبت به تصویب یک سند حقوقی و جهانی الزامی با اجماع کلیه دولتها از سوی سازمان ملل متحد تا حدودی غیرممکن بهنظر میرسد.
با وجود این، تشخیص یک نقش برجسته و مؤثر برای سازمان ملل متحد در اداره، مراقبت و کنترل رسانههای اجتماعی مجازی در هنگام استفاده منغیرحق و نامشروع تروریستها حائز اهمیت است. علیرغم عدم امکان تصویب یک سند حقوقی راجع به حاکمیت بر اینترنت یا رسانههای اجتماعی در فضای مجازی از سوی سازمان به جهت نبود اجماع جهانی، اما این امکان برای هماهنگی در اِعمال واکنش بینالمللی موفقیتآمیز به تحرکات تروریستها در فضای مجازی راهبردی است که میتواند در مقبله با اینگونه اقدامات مؤثر واقع گردد. رسانه اجتماعی در عصر نوین دانش و فناوری از مزیتهای برجستهای برخوردار میباشند. لازم است دولتها بهویژه دولتهای دارنده زیرساخت رسانه اجتماعی مدرن در فضای مجازی، باید برای پیشگیری و سرکوب استفاده تروریستی از این رسانه با یکدیگر همکاری کنند.
شرکتهای خصوصی به تنهایی قادر به مراقبت و کنترل کافی به محتوای تروریستی نیستند، اما تمایل خود برای همکاری با سازمان ملل متحد در سایر ابعاد مراقبت و کنترل داخلی را نشان دادهاند. هم چنین خطر آن وجود دارد که دولتها از مراقبت و کنترل رسانه اجتماعی مجازی برای پیشگیری از مخالفت با حاکمیت سیاسی استفاده کنند و هر نوع پیادهسازی ساختار حاکمیت خطر طرفداران را به همراه دارد. برای رفع این چالش لازم است سازمان ملل متحد ضمن پذیرش نقش هماهنگکننده، تشریک مساعی میان کلیه دولتهای عضو را ایجاد کند. هر چند پذیرش این نقش احتمال مجادله بین دولتها را از بین نمیبرد، اما وضعیت موجود که هیچگونه هماهنگی در آن مشاهده نمیشود را بهبود میبخشد. پذیرفتن نقش هماهنگکننده ضمن رعایت حق حاکمیت دولتها، موجب کاهش هزینه معامله میشود. سازمان ملل متحد میتواند با استفاده از منابع خود برای شناسایی سوءاستفاده از قدرت و تشخیص بهترین روش برای مراقبت و کنترل استفاده تروریستی از رسانهها در فضای مجازی با موفقیت به انسجام و اداره استفاده تروریستی از رسانه اجتماعی کمک کند.
به نظر میرسد با توجه گسترش فزاینده ابزارهای ارتباط جمعی، بهویژه اینترنت، رسانههای اجتماعی و حرکت شتابان کشورها به سوی الکترونیکی کردن خدمات اجتماعی، اقتصادی و تأثیر انقلاب اطلاعاتی بر بهبود فناوریهای نظامی، امنیت بینالمللی در سالهای آتی با تهدیدها و چالشهای نوینی مواجه خواهد شد. بدیهی است که کاهش آسیبپذیریها و تقویت امنیت و صلح در مواجهه با تهدیدهای نوظهور و بازیگران جدید و رهایی از تروریسم در فضای مجازی با تمسک به رسانههای اجتماعی، مستلزم پرداختن به مطالعات آیندهپژوهی درباره تأثیر انقلاب اطلاعاتی بر امنیت ملی، تهدیدهای فضای مجازی، ارتقای قابلیتهای فنی و اگاهی عمومی از این تهدیدها و همچنین، بهرهگیری از دانش و اطلاعات در این خصوص است.
تجهیزات نوين ارتباط جمعي و بهتبع آن رسانهها اجتماعي مجازی با پيشرفتهاي کنوني در سطح بينالمللي ملازمه دارند و جامعه بینالمللی بدون استفاده هوشمندانه از اين فناوريها و تکيه بر سياست فيلترينگ، قادر به ادامه حيات خود نيستند. از سوي ديگر، نظارت و کنترل مديريت اين رسانهها نيز تاکنون به طور جدي مورد ملاحظه قرار نگرفته و لازم است که نظام هاي سياسي ، همراه با توسعه کاربري هاي اين رسانه ها در مسير پيشرفت جامعه، سیاستهای نظارتي و کنترلي لازم را نسبت به آن ها ايجاد و تقويت کنند. بهعلاوه، بدون همکاريهاي مجدانه جهانی و تشکيل سازمانهای مردمنهاد ناظر بر عملکرد و هدايت خردمندانه کاربران، اين امکان وجود دارد که رسانهها کماکان به نقطه هدف اقدامات تروريستي مبدل شده و موجب خسارات جبرانناپذيري گردد. با این حال، به نظر میرسد که اتخاذ راهبردهای جهانی علیه تروریسم با پوشش دادن به ابعاد متنوع اقدامات تروریستی در رسانههای اجتماعی مجازی به ایجاد عرصهای نوین از تعامل و همفکری نخبگان برای ایجاد صلح و امنیت بینالمللی خواهد شد.