«القاعده و داعش و جریان‌های افراطی بین‌المللی؛ آنچه لازم است همه بدانند» کتابی است به قلم دانیل بایمن[2]، استاد مطالعات امنیتی و روابط خارجی در دانشگاه جرج تاون آمریکا. این کتاب را انتشارات دانشگاه آکسفورد در سال 2015 و در صفحه چاپ کرده است.
کتابی که بررسی می‌کنیم از مجموعه کتاب‌های «آنچه همه باید بدانند» انتشارات آکسفورد است. این مجموعه، مسائل و موضوعات اساسی را در حوزه علوم انسانی، علوم اجتماعی، حقوق و علوم طبیعی و بهداشت بررسی می کند. نویسنده کتاب، دانیل بایمَن، از اعضای سابق کمیته یازده سپتامبر و استاد مطالعات امنیتی و روابط خارجی در دانشگاه جرج تاون است. نوشته‌های او بیشتر در حوزۀ سیاست بین‌الملل، گروه‌های افراطی و سیاست‌های ضد تروریستی دولتی است. بایمن در جدیدترین کتاب خود با قلمی قابل‌فهم و به شدت خواندنی، به بررسی جریان‌های افراطی فرامرزی ای می پردازد که اکثراً زیر نظر القاعدۀ مرکزی و شاخه های منطقه‌ای آن مانند القاعده شبه‌جزیره عرب (AQAP) ، جبهه النصره در سوریه، القاعده در مغرب اسلامی (AQIM)، القاعده در شبه‌قاره هند و الشباب در سومالی فعالیت می‌کنند. داعش و وابسته‌های منطقه‌ای آن مانند جنبش ازبکستان و بوکوحرام و انصار بیت‌المقدس در مصر نیز در این کتاب بررسی می شوند. کتاب مملو از اطلاعات تاریخی و جزئیاتی است که می تواند برای تصمیم گیران عرصه مقابله با تروریسم سودمند باشد، اما این به این معنا نیست که برای افراد غیرمتخصص و غیردانشگاهی جذابیت ندارد. کتاب با توجه به فصل‌های اجمالی و ساختار ساده و همین‌طور بخش‌بندی‌های موضوعی برای تدریس در کلاس‌های مقطع کارشناسی نیز مناسب است. هر فصلِ کتاب به زیر بخش‌های مشخص دیگری تقسیم می‌شود که هر کدام از این زیر بخش‌ها با یک سؤال آغاز می‌شود، این ویژگی دنبال کردن مطالب را برای خواننده آسان می‌کند.
در فصل اول، خواننده با تاریخ جریان‌های سلفی بین‌المللی و فرا منطقه‌ای آشنا می‌شود. تاریخ این گروه‌ها به اواخر دهه 1970 باز می‌گردد که در دهه‌های 1980 و 1990 به عنوان نتیجه بسیج جنگجویان خارجی در جهان اسلام و به خصوص جهان عرب ادامه یافت، هدف این جنگجویان مبارزه با رژیم کمونیستی افغانستان در کابل و حامیان او در شوروی است. با حمایت عبدالله عزام، که شخصیت مذهبیِ کاریزماتیک و ذی‌نفوذی بود، «اعراب افغان» به مناطق قبیله‌ای پشتون‌ها در پاکستان و افغانستان سرازیر شدند. بعدها این جنگجویان سازمان القاعده را در اواخر دهه 1980 تأسیس کردند. این فصل به طور دقیق تاریخ اولیه و انگیزه‌ها و اهداف تشکیل القاعده را شرح می‌دهد، همچنین ارتباط آن‌ها با دولت طالبان را بررسی می‌کند و اهمیت نقش ایمن الظواهری و دیگر مصری‌ها را در شکل‌گیری افراطی‌گری جهانی مورد توجه قرار می‌دهد. بایمن با رد این واقعیت که ایالت متحده با تأمین مالی در پیدایش القاعده نقش داشته، می‌نویسد که دولت‌های امریکا و پاکستان حمایت‌های مالی و نظامی بسیار زیادی از مجاهدین افغان داشته‌اند، اما این مجاهدین شامل بن‌لادن نمی‌شوند. با این حال، گروه‌های منطقه‌ای مانند حقانی و حزب اسلامی گلبدین حکمتیار که بعدها عملیات نظامی متعددی علیه آمریکا و دولت پس از طالبان انجام دادند، پیش‌تر از حمایت‌های مالی آمریکا بهره برده بودند.
فصل دوم بیشتر به عملیات و نقشه‌های القاعده و هم‌پیمانان منطقه‌ای و دیگر گروه‌های سلفی می‌پردازد که با حملات جماعت اسلامی مصر در دهه 1990 آغاز می‌شود و با بمباران سفارت امریکا در کنیا و تانزانیا در سال 1998 ادامه می‌یابد. این حملات بعدتر با موج‌های متعدد دیگری توسط القاعده ادامه می‌یابد که نقطه اوج آن حملات یازده سپتامبر است. توجیهات و دلایل این سازمان برای حمله یازده سپتامبر در کتاب ذکر شده است، همچنین تلاش‌های سیاسی و استراتژیک بین‌المللی در برابر این سازمان نیز مورد بررسی قرار گرفته است. خط سیر القاعده پس از یازده سپتامبر، توانایی‌های عملیاتی و تأثیرات ایدئولوژیک آن‌ها در دو فصل بعد تحلیل شده است. رساله افراط گرایانۀ الظواهری در سال 2001 به نام «شوالیه‌ها زیر پرچم پیامبر»[3] که نسخه دومی هم از آن توسط بنیاد رسانه‌ای الشباب[4] منتشر شده، تاکتیک خودکشی انتحاری و پدیده «گرگ تنها» جزو دیگر موارد است که در این فصول مورد بررسی قرا گرفته‌اند. تمامی این روش‌ها توسط القاعده و هم‌پیمانانش و اخیراً توسط داعش تشویق و ارتقا یافته‌اند.
فصل چهارم بر «تفکرات و تأثیرات» افراط‌گرایی فرا منطقه‌ای تأکید می کند. این بخش از کتاب اگرچه به طور کلی خوب است اما نقطه ضعف کتاب نیز به حساب می‌آید. شاید به خاطر ساختار اجمالی این مجموعه باشد که نویسنده را از بررسی دقیق‌تر و کامل‌تر جریان‌هایی مانند سلفی گری، وهابیسم یا سلفی گرایی نجدی، دیو بندی و جریان اهل الحدیث بر حذر کرده است. با این وجود بایمن مباحث قابل درکی از این گروه‌ها مطرح می‌کند و به جای ادعاهای غیر واقعی و غیر تاریخی تصویر درستی از آن‌ها ارائه می‌دهد.
ویژگی‌های بن‌لادن به عنوان رهبر و مؤسس القاعده، جذب نیرو و برنامه‌های رسانه‌ای و ساختارهای سازمانی این گروه‌ها در فصل 5 توضیح داده شده است. همچنین تغییرات ساختاری پس از 11 سپتامبر که به فقدان‌های منطقه‌ای، اقتصادی و انسانی چشمگیری در القاعده مرکزی منجر شد و به طبع آن افزایش مرکزیت زدایی در این سازمان نیز در این فصل مطرح شده است. فصل بعدی به دشمنان و دوستان این گروه‌ها می‌پردازد و تأثیر حمله سال 2003 و سپس اشتغال عراق توسط امریکا، انگلستان و دولت‌های متحد را بررسی می‌کند، اینکه بن‌لادن و الظواهری چطور پس از حمله آمریکا در سال 2003 و اشغال افغانستان توانستند سازمان خود را زنده نگاه دارند نیز در این بخش بررسی شده است. به قدرت رسیدن دولت شیعی در عراق نیز باعث شد گروه‌های سلفی مانند ابومصعب الزرقاوی برای مقابله با دولت تجدیدقوا و جذب سرمایه کنند. این گروه‌ها بعدتر باعث ایجاد داعش شدند.
هم‌پیمانان منطقه‌ای القاعده ممکن است برای خواننده‌های غیرحرفه‌ای کمی گمراه‌کننده باشند. با این حال، بایمن در فصل هفتم؛ اکثر این گروه‌ها که خانواده القاعده را ایجاد می‌کنند را بررسی کرده است. این گروه‌ها شامل الشباب، جبهه النصره، القاعده در شبه‌جزیره عرب, مغرب اسلامی می‌شود. نویسنده نگاهی دقیق به تاریخ، ظهور، حوزه جغرافیایی و اهداف استراتژیک آن‌ها دارد. گروه‌های افراطی غیر هم‌پیمان مانند گروه جنگجویان اسلامی لیبی، گروه‌های شورشی-افراطی قفقاز، جنبش اسلامی ازبکستان نیز به طور مختصر مورد بررسی قرار گرفته‌اند. رقیب اصلی القاعده برای کنترل جریان‌های افراطی فرامرزی، یعنی داعش، در فصل بعدی به طور دقیق مورد ارزیابی قرار گرفته‌است. نحوه گسترش، اهداف، نقش رهبری ابوبکر بغدادی و رقابت مستمر آن‌ها با گروه‌های القاعده مانند الظواهری و طالبان افغانستان به سرکردگی ملأ اختر محمد منصور از موضوعاتی است که بایمن به آن‌ها توجه بیشتری کرده است. فصل نهم و آخر به بررسی استراتژی‌های مقابله با تروریسم و اقدامات ضد افراطی‌گری می‌پردازد.
بایمن در نگارش اثر پیش رو هم از تجربیات حرفه ای و دانشگاهی خود و هم از تجربه حضور در کمیته یازده سپتامبر بهره برده است و حاصل آن کتابی است که ورای آثار قبلی چاپ شده در این موضوع، حرفی برای گفتن دارد. نویسنده در انتها کتاب‌های بیشتری را در این موضوع معرفی کرده است تا مخاطب بتواند مطالعات خود در این حوزه را ادامه دهد. همچنین کتاب می‌توانست در انتها از یادداشت پایانی و کتاب‌شناسی نیز بهره ببرد.
[1]. Al-Qaeda, the Islamic State, and the Global Jihadist Movement: What Everyone Needs to Know
[2] . Daniel Byman
[3]. Knights Under the Prophet’s Banner
[4]. The As-Sahab Foundation for Islamic Media Publication
