«آفتاب مطهر»(۲۶)

دفع امواج فرساینده

در عصر شهید مطهری دو خطر فرهنگی ، اسلام و مسلمین را تهدید می کرد که یکی از سمت اردوگاه غرب بود و دیگری از طرف اردوگاه شرق . خطر مارکسیسم و کمونیسم در آن زمان بسیار جدی بود ، زیرا یک جریان انحرافی کاملاً جدید بود که وارد جهان اسلام می شد ، همچنان که در سراسر جهان یک حرکت تازه بود .

این جریان جاذبه هایی ویژه داشت ، زیرا مارکسیست ها و کمونیست ها از محرومان ، رنج دیدگان و افراد عقب افتاده اقتصادی به ظاهر حمایت می کردند و در شعارها ، تظاهرات و میتینگ ها سنگ طبقات پایین پابرهنه را بر سر و سینه می زدند .

از سوی دیگر در کشورهای اسلامی به دلیل فشارهای سیاسی و اقتصادی استکبار ، حاکمیت رژیم های ضد مردمی و دیکتاتور و نیز برنامه ریزی های نادرست ، مشکلات اجتماعی و اقتصادی بسیاری پدید آمده بود و از این روی بسیاری از محرومان و مستضعفان به شعارهای مارکسیستی و کمونیستی دل بسته بودند و امیدوار بودند اینان از دشواری هایشان بکاهد .

بدین روی این مرام منحرف و مسیر پر آفت با شدت و حدت بسیار رواج یافت و در میان قشرهای گوناگون مردم نفوذ قابل توجهی به دست آورد . بیشتر مردم که محروم و کم درآمد بودند ، فریب شعراهای دروغین مارکسیسم را می خوردند و در کنارش محافل دانشگاهی و روشنفکری نیز سخت از این تفکرات و فلسفه های ماتریالیستی دیالکتیکی تأثیر پذیرفته بودند .

بسیاری از اساتید مراکز علمی و دانشگاهی به طور رسمی به حمایت از این مکتب وارداتی منحرف می پرداختند و با صراحت در کلاس های درس ، افکار مارکسیستی را به منزله اندیشه های علمی ، معتبر ، اثر بخش و گره گشا تبلیغ می کردند!

کمابیش در دبیرستان ها هم این روند همراه با گمراهی وجود داشت . اساتید دانشگاه آن زمان کتاب هایی فراوان را در تأیید و ترویج مکتب مارکسیسم نگاشتند . هنوز هم برخی اساتید که در نظام اسلامی در دانشگاه ها تدریس می کنند دارای چنین گرایش هایی هستند و بدشان نمی آید شرایطی فراهم آید تا خفاش صفت به پرواز درآیند و به ترویج چنین تفکری که مغایر با اسلام و دیانت است بپردازند . به ویژه شرایط در رشته های علوم اجتماعی مساعدتر است .

به هر روی در آن زمان ، این وضع خطری جدی تلقی می شد . انتشار افکار مارکسیستی در محافل روشنفکری دانشگاهی مانند سرایت یک ویروس خطرناک بود و هر لحظه به تکثیر سرطانی خود می پرداخت . کسانی که بتوانند پاسخی داندان شکن به شبهات و امواج آنان بدهند و جلوی این پیشرفت سیل آسا و بنیان کن را بگیرند ، کمتر در دانشگاه دیده می شدند . (1)

پس از سال 1332 به تدریج این افکار الحادی در کشور نفوذ یافت و روشنفکران و فارغ التحصیلان دانشگاه با مکاتب فلسفی مادی آشنا شدند . دانشجویان از راه مباحثی که مواد درسی دانشگاه بود، یا آنچه در دانشگاه های خارج می آموختند ، یا در اثر مطالعه کتاب هایی که ترجمه یا به زبان های دیگر روانه بازار می شد ، با این مکاتب خو می گرفتند .

اما در برابر این امواج فرساینده ، رنج آلود و آلوده در حوزه حکمت و فلسفه اسلامی کاری چشمگیر و در خور توجه که بتواند این موج را در هم بشکند دیده نمی شد . پس به تدریج دو گونه فلسفه به وجود آمد : یکی شرقی و اسلامی و دیگری غربی . مکاتب اروپایی در برخی نقاط دنیا از جمله ایران طرفدارانی داشت و در دانشکده های جهان مورد بررسی قرار می گرفت .

کم کم این فکر در برخی اذهان شکل گرفت که شاید فلسفه اسلامی توان ایستادگی در برابر فلسفه های غربی و الحادی را ندارد . دانشجویان و تحصیل کرده ها تصور می کردند دیگر دوران فلسفه اسلامی گذشته و اکنون نوبت این مکاتب وارداتی جدید غربی است، در صورتی که اتقان و استحکام مباحث فلسفه اسلامی به مراتب بیشتر از فلسفه غربی بود .

آنچه باید انجام می شد یک بحث تطبیقی و مقارنه ای بود که طی آن موضع فلسفه اسلامی در برابر مکاتب اروپایی تبیین و حقانیت فلسفه اسلامی و برتری آن بر این افکار غربی و الحادی ثابت شود . ولی در حوزه ها چنین کاری نشده بود و کسی هم وارد شدن به این عرصه را در ذهن خویش نمی پرورانید ، انجام این کار گونه ای شجاعت ، فداکاری و توانایی علمی فوق العاده را می طلبید که افرادی با این ویژگی ها از نوادر روزگار بودند . (2) اینجا بود که علامه طباطبایی و آیت الله مطهری آستین بالا زدند تا جلوی این تهاجم را بگیرند .

احساس خطر

پس از شهریور 1320 کتاب های زیادی در دفاع از ماتریالیسم و مارکسیسم منتشر شد و برخی کوشیدند دیدگاه های این تفکرات دیالکتیکی و انحرافی را برای خواندن تبیین کنند . شخصی به نام تقی ارانی (3) در این زمینه ها جزوات و کتاب هایی نوشت . او قلم خوبی داشت و در عالم مطبوعات و نشریات و رسانه های جمعی شهرتی به دست آورده بود .

در ایران آن زمان بیشتر کسانی که با انتشارات ، جراید و کتاب آشنایی داشتند ، تقی ارانی را می شناختند . او نظریه پرداز مارکسیسم بود و در رشته خود مهارت داشت و کتاب هایی هم در موضوعاتی ویژه می نگاشت ، برای نمونه عرفان و اصول مادی کتابی بود که در آن کوشیده بود رابطه عرفان با اصول مادی را روشن کند . پس از او نیز سایر سران حزب توده و برخی از مارکسیست ها در این زمینه فعال بودند و برای ترویج مادی گری و الحاد روزنامه های فراوان و مجلات گوناگون منتشر می کردند .

یکی از سیاست های مارکسیست ها این بود که در هر کشوری وارد می شدند ، عده ای از اهل ذوق ، صاحبان قلم ، ادیبان و داستان نویسان را شکار و ادبیات آن سرزمین را قبضه می کردند . در ایران و برخی کشورهای عربی ، آمریکای لاتین و نقاط دیگر مارکسیست ها بهترین نویسندگان بودند . آنان توجه ویژه ای داشتند که اعضا ، حامیان و ناشران افکار مادی را خوش قلم بار آورند و ادیب تریبت کنند و سبک های ادبی ویژه ای را گسترش دهند .

در ایران نیز همین گونه بود ، بهترین رمان ها و داستان ها در آن زمان از آن مارکسیست ها بود . زمانی که من به مدرسه می رفتم ، گاه از دوستانم می خواستم کتابی برای تقویت درس انشاء و ادبیات معرفی کنند و آنان نیز برخی از آثار ادبی را برایم می آوردند . وقتی مطالعه می کردم ، متوجه می شدم که اندیشه های مادی و مارکسیستی در آنها موج می زند ، اما ادبیات و سبک نثرشان بسیار جذاب و شیوا بود و نویسنده از ظرافت هایی دل انگیز بهره برده بود .

به هر روی در آن دوران افکار مارکسیستی از اندیشه های فلسفی و ماتریالیسم دیالکتیک تا افکار اعتقادی ، اجتماعی سوسیالیستی بسیار رواج داشت . بهترین ادبیات آن عصر ویژه آنان بود . استادان دانشگاهی که بهترین کرسی ها را به ویژه در علوم اجتماعی و انسانی در مباحث اقتصادی اشغال کرده بودند ، این افکار را گسترش می دادند .

از سوی دیگر در حوزه علمیه و محافل مذهبی سدی عظیم که بتواند جلوی این سیلاب را بگیرد ، یا قله ای که چنین توفان هایی را خنثی کند وجود نداشت . آنچه در مراکز فراگیری علوم اسلامی و حوزه ها رواج داشت فقه و اصول بود و این علوم نیز در عرصه هایی دیگر پاسخگو بود ، نه در این قلمرو .

مرحوم شهید مطهری از اندک افراد پیشگامی بود که چنین خطری را احساس کرد و کوشید در خدمت علامه طباطبایی آن بحث های فلسفی را مطرح کند . آنان جلساتی را در روزهای پنج شنبه و جمعه تشکیل دادند . شب ها بحث می کردند و روزها می نوشتند . استاد متن را تنظیم می کرد و شاگرد برجسته اش پاورقی ها را تدارک می دید که نتیجه آن کتاب سترگ اصول فلسفه و روش رئالیسم است .

این حرکت در برخی کشورهای دیگر و از سوی متفکرانی برجسته چون شهید سید محمد باقر صدر (4) ، شیوه ای بسیار کاربردی و مؤثر بود و آن شهید نیز با تأثیرپذیری از علامه طباطبایی و شهید مطهری به نگارش کتاب هایی پرداخت که بتواند این امواج کشنده را خنثی یا دست کم اثرش را کم رنگ کند . (5)

زمانی که جوانان کتاب های مارکسیست ها را با آن جاذبه های ادبی می خواندند بی شک از قلم آنان اثر می پذیرفتند . این روند موج گسترده ای داشت و اگر به این منوال پیش می رفت ، اگر نه همه جوانان ، بسیاری از آنان ملحد و منکر دین خدا می شدند . کسی که برای مبارزه کمر همت بست و جلوی این موج خروشان و ویرانگر ایستاد ، استاد شهید مرتضی مطهری بود .

او به استادش علامه طباطبایی پیشنهاد کرد در این زمینه بحثی جدی را آغاز و در بیانات آموزشی و نوشته های علمی و فلسفی ، ماتریالیسم دیالکتیک را عالمانه و حکیمانه نقد کند . استاد نیز پذیرفت و ضمن تدوین اصول فلسفه اسلامی با روشی جدید و نگارشی نو ، جذاب و خوش فهم ، فلسفه غربی و مادی را نقد و رد کرد . (6)

پی نوشت:

1. گفتگو با استاد مصباح یزدی به مناسبت دهمین سالگرد شهادت آیت الله مطهری ، اردیبهشت 1368

2. سخنرانی به مناسبت فرا رسیدن سالگرد شهادت شهید مطهری و معرفی کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم

3. تقی فرزند ابوالفتح در سال 1281 شمسی در یک خانواده کارمند در تبریز به دنیا آمد ، در تهران بزرگ شد و در دارالفنون و دانشکده پزشکی تحصیل کرد . وی در برلین نیز به تحصیلات ادامه داد و در سال 1924 میلادی دکترای شیمی گرفت . او مدرس دانشگاه برلین در منطق و بیان عربی بود و در ایران نیز مدتی درس می داد و مدتی ریاست تعلیمات وزارت صناعت را عهده دار بود . رساله ای درباره ناصر خسرو ، رباعی های خیام ، بدایع سعدی ، اصول شیمی (چهار جلدی) ، پسیکولوژی و چند کتاب دیگر از آثار اوست ، وی مقالاتی نیز در مجلات آلمان و ایران در مباحث مادی و مارکسیستی انتشار داده است .

تقی ارانی وقتی در سال 1309 به تهران بازگشت ، ضمن تدریس در دانشکده فنی با گروهی روشنفکر چپ گرا که غالباً در اروپا تحصیل کرده بودند ، جلسات پنهانی تشکیل داد و سه سال بعد نشریه دنیا را تأسیس کرد که نخستین نشریه ای بود که در ایران به بحث درباره اصول مکتب مارکس می پرداخت . ارانی در این مدت نیروهای فکری و سیاسی زیادی را به دور خود جمع کرد و به فعالیت هایش شدت بخشید .

اعتصاب دانشکده تهران در سال 1316 شمسی سبب شد که دولت رضاخان ارانی و همکارانش را بازداشت کند و انتشار نشریه دنیا متوقف شد و در آبان سال بعد او و بسیاری از یارانش که بعداً به گروه پنجاه و سه نفر موسوم شدند به اتهام تخلف از قانون در تبلیغ مسلک اشتراکی و کمونیسم محاکمه شدند . ارانی که رهبر آنان بود به ده سال زندان محکوم شد و شانزده ماه بعد در سی و هشت سالگی به ظاهر و بر حسب اعلام عوامل دولت رضاخان بر اثر بیماری تیفوس ، ولی بر اثر تزریق آمپول هوا توسط پزشک احمدی کشته شد . ارانی از نخستین مروجان تفکر مادی و مارکسیسم در ایران و رهبر حزب کمونیسم در قالب پنجاه و سه نفر می باشد . (اقتباس از : فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران ، ج 1 و نیز علیرضا امینی ، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره پهلوی)

4. شهید محمد باقر صدر ، در 25 ذیقعده 1353 هـ.ق ، در کاظمین به دنیا آمد ، از پنج سالگی به مدرسه رفت و تا یازده سالگی مقطع ابتدایی را به پایان رسانید . در این ایام خلاقیت و هوش او شگفتی اطرافیان و هم شاگردی ها را برانگیخت . وی تحصیلات علوم دینی را با فراگیری کتاب معالم الاصول نزد برادرش آغاز کرد و دیگر کتاب های سطح را در مدتی کوتاه خواند . استادانش در فقه و اصول و دروس خارج آیت الله خویی و دائی اش آیت الله شیخ محمد رضا آل یاسین بودند . وی اسفار ملا صدرا را نزد صدرا بادکوبه ای آموخت و در ضمن حکمت غربی را به نقد کشانید .

و در طول سی سال تدریس و تعلیم شاگردانی محقق ، متفکر و مبارز تربیت کرد ، در سال 1377 هجری قمری حزب دعوت اسلامی را بر اساس مبانی اسلامی بنیان نهاد و در ضمن با جماعة العلما که یک تشکل علمی عالی بود همکاری گسترده ای داشت . دوران مرجعیت وی پس از رحلت آیت الله حکیم یعنی از سال 1390 هجری آغاز شد .

5. سخنرانی به مناسبت شهادت آیت الله مطهری در جمع طلاب مدرسه معصومیه 10اردیبهشت1379

6. سخنرانی در جمع استادان و دانشجویان دانشگاه شیراز