در اين نوشتار پس از ذكر چهار مؤلفه مشترك اقدامات تروريستي (خشونت ، تنش زائي . ارعاب ، هدف نامشروع ، فعل غافلگيرانه ، مخفيانه و ظالمانه) از منظر فقه ، مشروعيت يا عدم مشروعيت آن مورد بررسي قرار گرفته است . محاربه ، فتك ، غدر و بغي از جمله ابواب فقهي است كه به اين موضوع پرداخته است .
پس از بررسي حكم اقدامات تروريستي عليه مسلمانان و كفار ، اين مسئله بررسي شده است كه آيا ترور با اهداف مذهبي _ كه امروزه در غرب در صدد ترويج آن ميان مذاهب و فرق اسلامي است _ در فقه امري مشروع تلقي شده است يا خير ؟
سپس در پاسخ به هجمه هاي تبليغاتي وسيعي كه از سوي غرب با حربه تروريستي نشان دادن اسلام به سبب تجويز عمليات استشهادي ، مباني و دلايل جواز عمليات استشهادي در فقه را بررسي نموده ، به بررسي تفاوت آن با تروريسم انتحاري پرداخته است .
واژه هاي كليدي : تروريسم ، محاربه ، غدر ، فتك ، بغي ، دفاع مشروع و تروريسم انتحاري .
مقدمه
تروريسم يكي از معضلات جوامع امروزي است كه دولت ها به ويژه در سده اخير با آن درگيرند. در طول تاريخ اسلام نيز بسياري از بزرگان از جمله امامان معصوم ما قرباني اين پديده شوم شدند .
دنياي غرب چند سالي است كه سعي در حذف اسلام از عرصه سياست دارد و در اين راستا ابتدا با پديد آوردن و تقويت گروهك هاي تروريستي همچون القاعده و سپس با استناد به اعمال اين دسته ، اسلام را تروريستي و تروريست پرور معرفي كرد .
در اين نوشتار به بررسي فقهي _ حقوقي اين پديده كه تحت عناويني چون محاربه ، غدر ، فتك و بغي ، آمده مي پردازيم و دلايل نفي تروريسم از ديدگاه اسلام را بررسي خواهيم كرد .
مفهوم تروريسم
ترور واژه اي فرانسوي مي باشد كه به ترس و وحشت ترجمه شده است و در عربي معاصر به " ارهاب " ، " اغتيال " و " اهراق " تعبير مي شود .
ترور در اصطلاح : با وجود تلاش هاي انديشوران و صاحب نظران و سازمان هاي بين المللي ، تعريف جامع و دقيقي كه مورد اقبال همگاني باشد در دست نيست . (گرچه تعريف حقيقي پديده ها در علوم انساني ممكن نيست و لذا مي توان تنها تعريفي شرح الاسمي در اين قبيل علوم ارائه داد).
گرچه در اين زمينه تعاريف گوناگوني ارائه شده است ، لكن در اين نوشتار درصدد نقل تعاريف مختلف و متنوع انديشمندان و نهادهاي بين المللي نبوده و به مولفه ها و ويژگي هاي كلي اين پديده نوپا در لابلاي تعاريف ارائه شده در اين باب خواهيم بود .
مؤلفه اول : خشونت و توسل به زور
جنبه هاي مختلف خشونت در اقدامات تروريستي ديده مي شود . قتل ، جرح و تخريب از ويژگي هاي اساسي اقدامات تروريستي است . اين ويژگي در قريب به اتفاق تعاريف ارائه شده از تروريسم آمده است ، همچنان كه در فرهنگ هايي چون لغت نامه دهخدا ، (1) فرهنگ علوم سياسي ، (2) دانشنامه بريتانيكا ، (3) فرهنگ هاي انگليسي روابط بين الملل و علوم سياسي مدرن ، (4) فرهنگ اصطلاحات و عناوين جزايي (5) و نيز در قوانين بين المللي چون ماده يك كنوانسيون سازمان كنفرانس اسلامي ، قطعنامه سال 1984 مجمع عمومي سازمان ملل و نيز قطعنامه سال 1974 و ماده 24 مقررات مربوط به جرايم بين المللي كميسيون حقوق بين الملل و نيز تعريف دانشمنداني چون " ولف " ، فيلسوف آمريكايي (6) ،محمد جعفر جعفري لنگرودي در ترمينولوژي حقوق ، شريف بسيوني ، وزارت دفاع آمريكا (7) و ... عنصر اعمال خشونت و توسل به زور عنصري كليدي است .
مؤلفه دوم : ايجاد فشار (سياسي و ...) وحشت و ترس
هر اقدام تروريستي هدفي را دنبال مي كند كه از رهگذر ايجاد فشار به دولت يا جامعه مورد هدف و توليد وحشت فزاينده در تلاش است كه بدان دست يابد . ايجاد فشار سياسي و وحشت نيز از مؤلفه هاي مشترك بين تعاريف ارائه شده در حوزه تروريسم است . (8)
مؤلفه سوم : رسيدن به هدفي غير مشروع
علاوه بر معناي هدف مشروع و غير مشروع كه نسبت به شرايط ، اوضاع ، جوامع و دولتهاي مختلف ، متفاوت است ؛ هر اقدام تروريستي هدفي را دنبال مي كند كه حداقل از سوي جامعه يا دولت مورد هدف نامشروع تلقي مي شود .
گرچه ممكن است از سوي برخي ديگر از جوامع يا دولت ها هدفي مشروع تلقي گردد ، اما آنچه مسلم است رسيدن به اين هدف از طريق اعمال خشونت صورت مي گيرد . البته دفاع مشروع و مبارزات آزاديبخش در اغلب موارد هدفي مشروع تلقي مي گردد . (9)
البته اين هدف را چنانچه دكتر " ناصر قربان نيا " در بررسي تعاريف تروريسم بيان كرده است ، نمي توان منحصر به هدف سياسي دانست . امروزه ترور با انگيزه هاي مذهبي و ايدئولوژيك نيز واقع مي شود . اين نكته سبب شده كه وزارت دفاع آمريكا در سال 1990 در تعريف خود از تروريسم اهداف مذهبي و ايدئولوژيك را نيز بياورد . (10)
مؤلفه چهارم : اقدام غافلگيرانه ، مخفيانه و ظالمانه
بر خلاف جنگ ها كه دشمن مشخص و آشكار بوده ، رو در رو به مبارزه مي پردازد ؛در اقدامات تروريستي فرد يا گروه تروريستي تا آنجا كه مي تواند موضع خود را غيرمشخص ، پنهان ، منافقانه و غافلگيرانه قرار مي دهد ؛ چرا كه عمده ترين عامل ، بالا بردن تأثير گذاري بر هدف خود را در غافلگيري مي بيند كه از اين طريق وي را وحشت زده و مرعوب خود مي كند .
اين مؤلفه در روح اغلب تعاريف ترور آمده است ، (11) چرا كه ترور اگر غافلگيرانه و مخفيانه نباشد به سرانجام نمي رسد و دولت ها مانع از وقوع آن خواهند شد . ظالمانه بودن آن از اين جهت است كه در اغلب موارد قتل ، بمب گذاري و ساير اقدامات تروريستي ، مردم بيگانه مورد هدف قرار مي گيرند .
البته دفاع مشروع كه خود نوعي پاسخ به يك حمله است را نمي توان مخفيانه يا غافلگيرانه و ظالمانه دانست ، چرا كه همواره هر متجاوزي انتظار پاسخ در مقابل تجاوز خود را دارد و هر مورد تجاوزي حق دفاع مشروع از خود را .
برخورد فقه با مسئله تروريسم
آنچه در فقه شيعه بر مفهوم تروريسم با مؤلفه هاي مذكور انطباق پذير است ، چند مبحث از مباحث فقه جزايي است كه به بررسي اين مباحث مي پردازيم :
1) محاربه
محاربه در لغت از واژه نزاع و جنگ گرفته شده است . فقها دراصطلاح محاربه را عملي مسلحانه تعريف كرده اند كه به منظور ايجاد وحشت در ميان عموم مردم انجام مي گيرد .
" شيخ محمد حسن نجفي " فقيه بزرگ و نويسنده جواهر الكلام به نقل از شرايع در تعريف محارب مي گويد : " المحارب كل من جرد اسلاح لاخافة الناس في بر او بحر ، ليلاً او نهاراً ، في مصر و غيره " (12) اين تعريف با اختلاف جزئي در عبارات مورد قبول اغلب فقهاي شيعه است . (13) محاربه از جرائمي است كه تقارب بسياري با اقدامات تروريستي دارد .
عناصر محاربه در فقه
1. قصد ارعاب و سلب امنيت
فقها از اين شرط به " اخافه " ياد كرده اند . بر اساس اين عنصر اگر كسي بدون ارعاب ، مسلحانه در جامعه ظاهر شد ، مثل جايي كه به قصد دفاع از كسي كه مورد تجاوز واقع شده دست به اسلحه ببرد يا براي دفاع از خود مسلحانه ظاهر شود ، اگر چه شامل عنوان " من شهر السيف " است ، اما قصد اخافه منتفي است .
2. استفاده و همراه داشتن سلاح
عبارت " من شهر السيف " در روايات نيز نماد حضور مسلحانه است . البته تعبير قانون گذار در قانون مجازات اسلامي به " دست به اسلحه ببرد "در معناي عبارت فقها بوده و تقريباً معناي "من شهر السيف " است .
بر اساس اين بيان ، حمله اسلحه به منظور استفاده از آن ملاك است ، نه صرف حمل اسلحه . چنانچه حضرت امام در تحرير الوسيله عبارت " من جرد سلاحه او جهزه " دارد كه دلالت بر اين معنا دارد .
پی نوشت:
1. علي اكبر دهخدا ، لغت نامه دهخدا ، تهران ، دانشگاه تهران ، 1373 ،ج 4 از دوره جديد .
2. علي آقا بخشي ، فرهنگ علوم سياسي ، تهران ، نشر چاپار ، 1379 ، ص 584 .
3.The new Encycolopedia Britannica. 1986 به نقل از مقاله مواجهه با تروريسم ، ناصر قربان نيا ، مجله نامه مفيد ، شماره 43 .
4. به نقل از مقاله ترور از ديدگاه اسلام محمد علي مير علي ، مجله معرفت ، خرداد 1385 .
The A Dictionary of Modern Politics و International Relations Dictionnary
5. محمد حسين شاملو احمدي ، نشر داديار ، ج 1 ، ص 130 .
6. به نقل از دكتر يعقوب علي برجي ، مقاله تروريسم از نگاه فقه ، فصلنامه طلوع ، شماره 3 و 4 ، سال 1381 .
7. ر. ك : مواجهه با تروريسم قربان نيا ، همان .
8. اين عنصر در اغلب تعاريف از جمله : تعريف آقاي لنگرودي در ترمينولوژي حقوق ، تعريف فرهنگ هاي International Relations Dictionary Politics و A Dictionary of Modern و ... ذكر شده است .
9. ر. ك به تعريف ماده يك كنوانسيون سازمان كنفرانس اسلامي از تروريسم ك بسياري از اهداف نامشروع را بر مي شمارد ، نيز تعري دانشنامه بريتانيكا (The new encyclopedia britanica.1986) و ... ذكر شده است .
10. ر . ك : مواجهه با تروريسم و نيز
Walter Liqueur. The new terrorism, fanaticism and the arms of mass destruction.
11. براي نمونه ر . ك به محمد حسين شاملو احمدي ، فرهنگ اصطلاحات جزائي ، اصفهان ، نشر داديار ، ج 1 ، ص 130 و 131 ، نيز تروريسم از نگاه فقه .
12. ر . ك : محمد حسن نجفي ، جواهر الكلام ، چاپ اسلاميه ، 1363 ، ج 41 ، ص 563 و 564 .
13. از جمله محقق اردبيلي در مجمع الفائده ، محقق حلي در شرايع ، علامه حلي در ارشاد الاذهان و تبصره المتعلمين و فخر المحققين در ايضاح الفوائد . شهيد ثاني در مسالك الافهام ، كاشف الغطاء در كشف الغطاء ، رواندي در فقه القرآن و شهيد اول در دروس ، سلار در مراسم ، قاضي اين براج در مهذب ، ابن حمزه در وسيله ، ابن ادريس در سرائر ، فاضل مقداد در رياض و نيز بسياري از فقهاي معاصر چون امام خميني در تحرير الوسيله و ...
