فصل اول:
حیات اجتماعی وعلمی شهید قدوسی
گفتار اول،پیشینه خانوادگی شهید قدوسی
یکی از موهبت های خدادادی که شهید قدوسی از آن برخوردار بود کرامت خانوادگی بود. ایشان در یک خانواده اصیل ومشهور به تقوا وفضیلت به دنیا آمد. پدرش مرحوم آیت الله آخوند" ملا احمد قدوسی" است که از جمله روحانیون آگاه ومجتهدین عصر خود بوده است. ملا احمد پس از بیست سال تحصیل در نجف اشرف وبهره گیری از محضر اساتیدی چون " میرزای شیرازی" و" میرزا حبیب الله رشتی" واحراز مقام شامخ اجتهاد در سال 1277 ه.ش به نهاوند مراجعه نمود وسال ها مورد توجه توده های مردم در مسایل شهری واجتماعی بود. جدّ پدری شهید قدوسی " آخوند ملا حسین" نیز از علمای نهاوند ومردی با فضیلت وتقوا بود. ملا احمد دوران تحصیلات دینی را در نجف با رنج ومشقت زیادی پشت سر گذاشت ودر حالی که وضع مالی خانواده ی ملا احمد مناسب بود، تنها به دلیل دوری راه ونبودن ارتباط بین نهاوند ونجف، خانواده ی او نمی توانستند برایش پول بفرستند. ایشان بعد از اتمام تحصیلاتش در نجف با اینکه می توانست به شهرهای بزرگی چون قم وتهران رفته واز موقعیت بهتری برخوردار شود تنها برای اطاعت از امر پدر به نهاوند بازگشت وتا آخر عمر در آنجا به سر برد. مرحوم ملا احمد اگرچه از نظر تمکن مالی به خاطر داشتن املاک وسرمایه قابل توجه کمبودی نداشت وافراد زیادی در سایه کار بر روی املاک وی ارتزاق می کردند اما خود در نهایت قناعت وساده زیستی زندگی می کرد وحاضر نبود هیچ زمانی را برای پرداختن به امور مالی خود تلف کند. بنا به نقل موثقین، مرحوم آیت الله بروجردی که در آن زمان هنوز در بروجرد اقامت داشت، بارها هنگام بروز مشکلات علمی واجتماعی به نهاوند مسافرت می نمود تا با بهره گیری از دانش وبینش آن مرحوم مشکلات را حل نماید واین مطلبی است که خود آیت الله بروجردی به آن تصریح نموده است. مرحوم ملا احمد در ماجرای انقلاب مشرویت با توجه به اینکه انگیزه های انقلابیون را در راستای اسلام نمی دانست، به طرفداری آن بر نخاست وچون اقدامات وی برای منصرف ساختن آیت الله آخوند خراسانی که طرفدار مشروطیت بود مؤثر واقع نشد واز طرف دیگر با توجه به احترام خاصی که برای مرحوم آخوند قائل بود و مخالفت با ایشان را جایز نمی دانست، با این جریان محتاطانه رفتار نمود وتا پایان عمر ضمن عزلت گزینی از دخالت در جریان های سیاسی خودداری نمود.
در 12 مرداد ماه سال 1306 ه.ش در خانواده ملا احمد پسری در شهر نهاوند به دنیا آمد که نامش را" علی " نهادند. علی پس از 17 فرزند پسر ودختری که در این خانواده متولد شده بودند آخرین فرزند بود. دوران خردسالی ونوجوانی شهید قدوسی در محیط مذهبی حاکم بر خانواده وتحت تعلیمات پدر ومادری متدین سپری گشت وتحت تأثیر تعلیمات مرحوم ملا احمد واخلاق ورفتار وی بارقه های معنویات در وجود علی نوجوان رشد وتقویت یافت. با سپری شدن دوران خردسالی ورسیدن او به سنی که می بایست تحصیل مدارج اولیه علمی را آغاز می کرد، مرحله جدیدی در حیات وی آغاز شد.
گفتار دوم:
حیات علمی آیت الله قدوسی
1-تحصیلات
دوران نوجوانی شهید قدوسی با دوره استبداد رضاخانی وتغییر وتحولاتی که در عرصه های مختلف حیات سیاسی ، اجتماعی وفرهنگی کشور به وجود آمد مصادف شد. حوزه ی مسایل اجتماعی وفرهنگی یکی از مهم ترین حوزه هایی بود که مدّ نظر رضاخان قرار داشت.رضاخان پس از دست یابی به سلطنت، فرهنگ اسلامی وآداب ورسوم منطبق با آن را مهم ترین مانع بر سر راه اصلاحات تشخیص داد از این رو نظام آموزش وپرورش نوین را برای مقابله با نفوذ مدارس علوم دینی وگرایش مردم به آن مدارس تأسیس کرد.
مدارس نظام جدید آموزشی که دروس آن آمیزه ای از علوم وفنون نوین ودروس عمومی بود مورد توجه اقشار متجدد قرار گرفت، اما خانواده های متدین ومذهبی که ایجاد سیستم آموزشی جدید را در راستای سیاست های ضد دینی رضاخان می دیدند چندان تمایلی به فرستادن فرزندانشان به این مدارس نمی دیدند. شهید قدوسی در چنین اوضاع واحوالی به سن تحصیل رسید.
وی دوره ی تحصیلات ابتدایی را با موفقیت کامل در مدارس شهر نهاوند پشت سر گذاشت ومصمّم به ادامه تحصیل وگذراندن دوره ی متوسطه شد، ایشان توانست سال اول دبیرستان را در دبیرستان " فیروزان" شهر نهاوند پشت سر گذارد. چون در شهر نهاوند مقاطع بالاتر متوسطه وجود نداشت، شهید قدوسی از پدرش خواست برای ادامه تحصیل به شهر دیگری برود واین خواسته وی با مخالفت پدرش روبه رو گردید وپدرش پیشنهاد داد برای ادامه تحصیل به قم رفته وبه تحصیل علوم دینی بپردازد. اما سرانجام جریانی پیش آمد که تغییر عقیده داد وبرای فراگیری علوم دینی عازم شهر قم شد. شهید قدوسی خود در این باره می گوید:
« پدرم سعی بسیار داشت که یکی از فرزندانش را برای تحصیل علوم دینی آماده نماید ولی تا آن موقع موفق نشده بود ومن در آن زمان به هیچ وجه علاقه ای به این راه نداشتم وبا توجه به جوّ مذهبی مردم وجوّ ضد مذهبی وغربی ای که رضاخان در دبیرستان ها ایجاد کرده بود، خواندن دروس دبیرستان مناسب خانواده مذهبی ما نبود. با این حال من با مشقت بسیار بدون در نظر گرفتن این مسائل به دبیرستان رفتم واین زمان اوج بحران های فکری من بود.»
شرح این جریان این بود که روزی روحانی مبارزی به نام " شیخ خطیب" که سابقه ی مبارزه با رژیم رضاخان را داشت برای سخنرانی وتبلیغ مسائل مذهبی از قم به نهاوند آمد. وی در اثنای سخنرانی ای که مرحوم قدوسی نیز یکی از مستمعین آن بود چنین گفت:« دیشب خواب دیدم که پیغمبر اکرم (ص) به دست مبارک خود عمامه بر سر پسر کوچک حضرت آقا( اشاره به پدر مرحوم شهید قدوسی) گذاشت، اگر همچون پسری ایشان دارد ودر مسجد می باشد او را به من نشان دهید، که از طرف حاضرین در مسجد مرحوم شهید قدوسی به او معرفی می گردد واو پس از پایان سخنرانی وپایین آمدن از منبر او را بغل کرده ومی گوید: بکوش که مقامی عالی در انتظار توست ومردم مسجد همه به او تبریک می گویند.»
این ماجرا، تحولی عمیق در روحیه ی شهید قدوسی به وجود آورد و وی را مشتاق تحصیل علوم دینی وعزیمت به قم نمود.
1-عزیمت به قم و تحصیل در حوزه علمیه ی قم
مقدمات سفر شهید قدوسی به قم فراهم شد ودر سال 1321 ه.ش در حالی که بیش از 15 سال نداشت به قم عزیمت نمود. این دوران یکی از مراحل بحرانی تاریخ سیاسی ایران به شمار می رفت.
وقوع جنگ جهانی دوم واشغال ایران توسط متفقین وتأثیرات سیاسی ، اقتصادی واجتماعی حادّی که در جامعه ایران به وجود آمده بود، حوزه های علمیه و شهر مذهبی قم را نیز تحت تأثیر قرار داده بود. پس از سقوط حکومت دیکتاتوری رضاخان در جریانات شهریور 1320 ، ودست یابی پسرش محمد رضا به سلطنت ، اگرچه به نظر می رسید سیاست های ضد دینی دوره ی رضا شاه به پایان رسیده است، ولی تحولات دوران اشغال ونیز ظهور جریان های فکری جدید که اکثراً ماهیتی دین ستیزانه داشتند ومبلّغ تزهایی چون جدایی دین از سیاست بودند، حیات حوزه های علمیه را به چالش کشیده بود و حوزه ها به عقب ماندگی وضدّیت با تمدن وپیشرفت متهم می شدند در چنین شرایطی ورود طلاب مستعدی چون شهید آیت الله قدوسی به محیط حوزه ی علمیه ی قم مورد استقبال مدیران آن حوزه قرار گرفت.
به واسطه ی آشنایی که مرحوم آیت الله برجردی ومرحوم آیت الله صدر با پدر شهید قدوسی داشتند وی را مورد توجه خودشان قرار دادند، شهید قدوسی در یکی از حجره های مدرسه فیضیه ساکن شد.
بعد از این ما وگدایی به سر منزل عشق
راهرو را نبود چاره بجز مسکینی
شهید قدوسی در بدو ورود به حوزه با سختی های فراوانی روبه رو شد. در آن زمان شرایط وامکانات حوزه در حدّ بسیار نامطلوبی قرار داشت وطلاّب به سختی ومشقت دوره ی تحصیل را سپری می کردند. این فشارها برای نوجوانی 15 ساله بسیار سخت تر بود. خود وی در این باره می گوید:« بعد از آمدن به قم مشقات زیادی را تحمل کردم در حالی که در سن کم در غربت بسیار به من سخت می گذشت به علت نبودن جا در حجره ای کوچک همراه با چندین نفر دیگر زندگی می کردم ومدتی در یک اتاق کوچک که مقداری از آن فرش شده بود ومقداری از آن جایی بود که آب شستشوی ظرف ووضو در آن می ریختند ومن چون از همه افرادی که در آن اتاق بودند کوچک تر وتازه کارتر بودم ، در پایین اتاق می خوابیدم وهمیشه لحاف وتشکم داخل آب می رفت وخیس می شد. با همه این ها با رنج ومشقت تمام درس ها را ادامه می دادم واز خواب وغذای خود می زدم تا بتوانم بیشتر درس بخوانم. بسیاری از شب ها آنقدر مطالعه می کردم که دیگر توان آماده کردن غذا را نداشتم وهمان گونه می خوابیدم. جز دوران کمی در سال تمام آن را به درس ومباحثه می گذراندم وحتی در ایام ماه محرم ، غیر از روزهای تاسوعا وعاشورا، تمام وقت خود را صرف درس می کردم. تابستان ها با رنج بسیار برای زیارت به مشهد مشرف می شدم والبته سختی های بسیار می کشیدم ویک بار دو الی سه ماه در آنجا بودم. تنها وسیله ای که داشتم یک جاجیم بود که شب ها در حرم روی آن می خوابیدم وغذایم نان خالی وهلوی مشهدی بود. طوری که بعد از مدتی یکی از دوستانم مرا دید وگفت اگر وضعت همین طور ادامه پیدا کند دیگر به قم بر نخواهی گشت.»
شهید آیت الله قدوسی به خاطر ریاضت هایی که برای تهذیب روح و روانش برخود روا داشته بود، ضعف های بسیاری بر بدن وی عارض شد، چنان که تا آخر عمر اثرات آن باقی ماند وایشان را رنج می داد. با وجود مشکلات بی شماری که شهید قدوسی در جهت تحصیل علوم دینی با آن روبه رو شد، توانست دروس مقدماتی را با موفقیت پشت سر گذاشته ودرس خارج را شروع کند ودر طی این دوره که ایشان محضر آیت الله العظمی بروجردی، حضرت امام خمینی وعلامه طباطبایی را درک کرده وبهره های سرشاری از وجود این بزرگواران بردند والبته تأثیرات فراوانی را از آنها پذیرفتند.
