تروریسم واژه‌ای است به وسعت جهان و به بلندای عمر آن. واژه‌ای آمیخته با ترس، رعب، وحشت، خونریزی و هراس که شنیدن اسم آن صدای چکانده شدن ماشه و انفجار بمب را به ذهن متبادر می‌کند.
گاهی برای تروریسم برخی معانی در نظر گرفته می‌شود؛ برای مثال تروریسم در زبان فرانسه هراس و هراس‌افکنی معنا می‌دهد و در بیان الکس پ. اشمید شیوه اقدامات تکراری به منظور ایجاد دلهره، رعب و وحشت است که به دلایل سلیقه‌ای، جنایی یا سیاسی توسط گروه‌های مختلف انجام می‌گیرد.
در رابطه با معنای تروریسم و تروریسم بین‌الملل اتفاق نظری وجود ندارد اما آنچه مسلم است این است که این واژه بارها و بارها در هر نقطه‌ای از این جهان دلی را به لرزه انداخته و پیامدهای آن گریبانگیر هر فرد، سازمان و دولتی شده است. تروریسم شاید یکی از همان پدیده‌های فراگیری باشد که فارغ از توسعه یافته یا در حال توسعه بودن کشوری، تمام مناطق از منهتن آمریکا و کشورهای اروپایی گرفته تا عراق و سوریه، افغانستان و پاکستان، ازبکستان و ترکمنستان و امروز ایران را به خود مشغول کرده است.
به عنوان نمونه خاطره ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ هنوز در ذهن همگان باقی است. روزی که آمریکا در قلب خود چهار حمله تروریستی را به نظاره نشست. در این ماجرا هواپیماربایان چهار هواپیمای تجاری‌مسافری را ربودند و ۲ هواپیما را به برج‌های دوقلوی مرکز تجارت جهانی کوبیدند. هواپیمای سوم با پنتاگون برخورد کرد و هواپیمای چهارم نیز در ایالت پنسیلوانیا سرنگون شد. این حادثه حدود ۳۰۰۰ کشته در پی داشت و در نهایت گروه تروریستی القاعده مسئولیت آن را بر عهده گرفت.
درست پس از همین ماجرا بود که توجه به تروریسم نه‌تنها در راس سیاست خارجی آمریکا قرار گرفت بلکه رئیس‌جمهور آمریکا جهان را به ۲ دسته با ما و با تروریست‌ها تقسیم کرد و اینگونه تروریسم جنبه جهانی یافت.
اما در این طرف جهان، خاورمیانه در لبه آشوب و میان بحران‌ها در خود تروریست می‌پروراند و تروریسم را گسترش می‌دهد. گروه‌هایی چون القاعده، طالبان و داعش است که از پس‌کوچه‌های سوریه، عراق و افغانستان سر برآوردند و همچنان در جای‌جای کشورهایی چون افغانستان، پاکستان و حتی کشورهای حوزه آسیای مرکزی کمین کرده‌اند، عضو می‌پذیرند و حملات انتحاری انجام می‌دهند.
حادثه غم‌انگیز حمله به شاهچراغ در شیراز آخرین حمله‌ای است که از سوی تروریست‌ها در خاک ایران صورت گرفت و داعش مسئولیتش را پذیرفت. متاسفانه این حادثه اولین حمله تروریست‌ها به خاک کشورمان نبود؛ در صفحاتی خونین از تاریخی که هنوز غباری بر آن ننشسته است، نمونه‌هایی مانند حمله تروریستی با چاقو به حرم مطهر رضوی توسط عبداللطیف مرادی در اوایل سال جاری، حمله تروریست‌های تکفیری داعش به حرم امام خمینی(ره) در سال ۱۳۹۶ و از همه مهمتر انفجار حرم امام رضا(ع) در سال ۱۳۷۳ که ستون‌های حرم را به لرزه آورد و جان بسیاری را گرفت، دیده می‌شود.
حال جای پرسش دارد که علل و زمینه‌های انجام چنین اقدامات تروریستی در ایران چیست و چه باید کرد تا از این اقدامات تروریستی این چنینی جلوگیری کرد؟
فائزه قاسمی، کارشناس مسائل امنیت بین‌الملل، در گفت‌وگو با ایسنا در پاسخ به چگونگی و عوامل زمینه‌ساز حمله تروریستی به شاهچراغ شیراز و دیگر حملاتی که به خاک کشور صورت گرفته، اظهار کرد: حمله نیروهای تروریستی به شاهچراغ نیازمند بررسی‌های دقیق‌تری است. هنوز برای ارائه یک تحلیل قطعی از این رخداد خیلی زود است و به داده‌های بیشتری برای تحلیل نیاز داریم. داعش بارها نشان داده برای عرض اندام، حملات سایر گروه‌های تروریستی و تکفیری را هم به خود منتسب می‌کند؛ بنابراین محتمل است که حادثه غم‌انگیز شاهچراغ کار یک گروه تروریستی مشابه بوده باشد.
وی اضافه کرد: اما چه این حمله تروریستی کار داعش باشد یا یک گروه تروریستی دیگر، نمی‌توان احتمال بالای تاثیر وقایع اخیر تروریستی افغانستان در این حادثه را نادیده گرفت. از سال گذشته و زمانی که طالبان بار دیگر بر افغانستان مسلط شد، تعداد حملات داعش علیه شیعیان در افغانستان افزایش بسیار یافت. همان زمان هم تحلیل‌هایی ارائه شده بود که معتقد بود خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، منجر به افزایش فشار امنیتی به ایران، چین و روسیه در آینده خواهد شد. اکنون مسئولیت مبارزه با تروریسم در افغانستان بر عهده طالبان است که خود یکی از قهارترین گروه‌ها در اجرایی کردن حملات انتحاری و تروریستی در بیش از ۲ دهه گذشته است.
قاسمی افزود: در عمل هم طی یک سال اخیر دیدیدم طالبان هنوز قدرت یا خواست مقابله با گروه‌های ضد شیعه تروریستی را ندارد. خیلی پیش از حوادث داخلی در کشور، ما پیش‌بینی کرده بودیم که به هر حال سرریز ناامنی‌های افغانستان، ایران را درگیر خود خواهد کرد. اگر نگاهی به سال ۲۰۰۶ بیندازیم، در آن زمان هم سرریز فعالیت‌های القاعده عراق به ایران، باعث افزایش ناامنی‌های مقطعی در کشور شده بود. بنابراین در بعد منطقه‌ای عجیب نیست که وقتی کشورهای همسایه ما درگیر تروریسم تکفیری هستند، هر از چند گاهی حملاتی از این دست داخل کشور ما هم اتفاق بیفتند.
این کارشناس مسائل امنیت بین‌الملل با اشاره به چندین حمله تروریستی که از دهه ۷۰ به این سو در اماکن مذهبی کشور صورت گرفته، در پاسخ به سوالی مربوط به چرایی حمله به اماکن مذهبی از سوی تروریست‌ها گفت: تمام حملات داعش علیه اماکن مذهبی انجام نمی‌شود. در تمام کشورهای اطراف ما که جمعیت شیعه قابل توجهی دارد، داعش صرفا به اماکن مذهبی شیعیان حمله نکرده است. اتفاقا بیشترین هدف داعش کشتار بیشترین تعداد شیعیان یا به قول خودشان روافض است و برای همین هم نگاهشان به مناطقی است که یا جمعیت زیادی دارد یا توجه زیادی را به خودشان جلب می کند.
وی افزود: اساسا داعش دنبال قدرت‌نمایی است و اگر حمله تروریستی انجام می‌دهد، برای این است که جلوه تهدیدآمیزی از خود به نمایش بگذارد. این گروه برای این منظور تلاش می‌کند از قوی‌ترین سلاح‌های موجود استفاده کند؛ زرق و برق زیادی در نمایش حملات خود به کار می‌برد و از نظر مکانی هم جایی را انتخاب می‌کند که به چشم بیاید.
قاسمی خاطرنشان کرد: این هم در ایران صادق است هم در کشورهای دیگر. در حملات داعش خراسان هزاره‌ها هدف اصلی هستند اما این سلسله کشتارها در اماکن مختلفی از جمله مدارس و حتی زایشگاه و بیمارستان صورت گرفته است؛ بنابراین خیلی موافق این نیستم که بگوییم به طور کلی یک الگویی در حملات داعش وجود دارد که به اماکن مذهبی حمله می‌کند. اگر بخواهیم چنین الگویی را در ایران هم شناسایی کنیم، با مشکل مواجه خواهیم شد چراکه در این صورت حمله به مجلس و حمله به رژه اهواز در سال ۹۷ را نادیده گرفته‌ایم. حمله به مجلس منسوب به داعش است و در حمله اهواز هم شاهد بودیم که هم داعش و هم گروه الاحوازیه مسئولیت را به عهده گرفتند.
با وجود تمام حملات نیروهای تروریستی به کشورها، هر کشوری به نسبت معنایی که برای تروریسم و تروریست در نظر گرفته، محل جغرافیایی که در آن ساکن است و از سویی دیگر با توجه به تغییر و تحولات گروه‌های تروریستی، رشد و توسعه فناوری و... به شیوه خود مبارزه با تروریسم را در پیش گرفته است. برای مثال وزارت خارجه آمریکا در سند ۲۲ تعریفی وسیع از تروریسم را ارائه می‌دهد که حتی دولت‌ها را در بر می‌گیرد؛ در صورتی که برخی دیگر کشورها معنای محدودتری برای تروریسم قائلند.
این کارشناس مسائل امنیت بین‌الملل در خصوص تمایز مبارزات ضد تروریستی ایران با سایر کشورها عنوان کرد: در حال حاضر کشورهای مختلف و ائتلاف‌های گوناگونی در حال مقابله با تروریسمند اما مساله این است که تروریسم برای کشورهای مختلف معنای متفاوتی دارد. برای مثال تمرکز اصلی دولت ترکیه روی مساله پ. ک.ک است، در حالی که دولت عراق طبیعتا روی مبارزه با تروریسم داعش متمرکز است. سیاستگذاری کشورها در مقابله با تروریسم هم متفاوت است. همچنین در حالی که برخی کشورها بیشتر روی سیاست‌های نظامی تاکید دارند، رهیافت‌های امنیت‌محور یا جامعه‌محور در کشورهایی دیگر اولویت محسوب می‌شوند.
ایران، کشوری موفق در زمینه مبارزه با تروریسم
وی ادامه داد: کشور ما به دلیل جغرافیا، همسایگان و تاریخی که دارد، بالطبع تمرکز متفاوتی بر مبارزه با تروریسم داشته است. به نظر من در مجموع داخل کشور و با توجه به شرایط همسایگان، ایران جزو کشورهای موفق در زمینه مقابله با تروریسم است و دلیل اصلی آن را هم باید در جامعه ایران جستجو کرد. ما جامعه رواداری داریم. در نسبت با خیلی از کشورهای منطقه، تروریسم در ایران به طور مقطعی و گذری ورود می‌کند اما ماندگار نمی‌شود و ریشه نمی‌گیرد. دلیل این موضوع بیشتر به آن فرهنگ رواداری جامعه ایرانی بازمی‌گردد که با تندروی مخالف است. برای همین هم هست که ما در زمینه مبارزه با تروریسم از قبل یک بر هیچ از خیلی از جوامع همسایه خودمان جلوتر هستیم و باز به همین دلیل است که بیشتر محتمل است حادثه شاهچراغ یک اتفاق باشد تا شروع یک روند جدید.
این کارشناس مسائل تروریسم و امنیت بین‌الملل در پاسخ به اینکه راهکار جلوگیری از حملاتی مانند آنچه در شاهچراغ رخ داد چیست، اظهار کرد: سیاست مقابله با تروریسم در ایران باید مبتنی بر زمینه‌های اجتماعی ایران شامل همین فرهنگ رواداری و مدارا و در کنار آن تلاش برای افزایش ایجاد اعتماد متقابل میان مردم و دستگاه‌های امنیتی در کشور و وجود یک استراتژی ضدتروریسم مرزی باشد.
قاسمی افزود: تصور من این است که در مقام مقایسه با گذشته، خیلی از سیاست‌های ضدتروریسم ایران اکنون در حال تحول است. یک زمانی سیاست ایران مانند خیلی از کشورهای دیگر روی از میان بردن گروه‌های تروریستی از طرق نظامی و امنیتی استوار بود که هزینه بسیار زیاد و آورده نسبتا کمی داشت. اکنون در کل دنیا و از جمله ایران سیاست‌های کنترلی در حال جانشین شدن سیاست‌های حذفی است. گروه‌های تروریستی «بی در کجا» هستند؛ یعنی در منطقه جغرافیایی خاصی قرار ندارند و در تمام جهان پراکنده‌اند؛ انعطاف بالایی در بازیابی خود از نظر مالی، انسانی و حتی جغرافیایی دارند و شکست دادن آن‌ها در یک نبرد نظامی و امنیتی صرف بی‌فایده است و برای همین است که امروز تمرکز بر سیاستگذاری‌های چندوجهی و کنترلی است.
وی اضافه کرد: بهتر است تمرکزمان روی کنترل بهتر مرزها و عضوگیری این گروه‌ها در سطح جامعه باشد چرا که این گروه‌های تروریستی صرفا یک سری سازمان نیستند که با دستگیری یا نابودی اعضاءشان از بین بروند. این گروه‌های تروریستی یکسری افراد هستند که مبنای اقدامشان هم ایدئولوژی‌شان است و می‌دانیم که از بین بردن ایدئولوژی و فکر هم از راه سلاح ممکن نمی‌شود.
حادثه غم‌انگیز شاهچراغ چندمین نمونه تلخ از حمله تروریستی به اماکن مذهبی کشور است که مسئولیت آن توسط شبکه در هم تنیده داعش پذیرفته شد اما بایستی توجه داشت حال که به عصر جهانی شدن وارد شده‌ایم و بازتاب و عملکرد دولت‌ها در قبال تروریسم زیر ذره‌بین جامعه بین‌المللی قرار می‌گیرد، بهتر آن است با توجه به خصوصیات گروه تروریستی داعش، دلیل حادثه و عامل تروریستی به دقت مورد شناسایی قرار گیرد تا از هر گونه عملیات مشابه آن به طرقی مانند جلوگیری از پیوستن عضو جدید و یا کنترل شدید مرزها به منظور خودداری از نفوذ نیروهای تروریستی به کشور از سوی همسایگان اقدام شود.
