با نگاه ویژه به زندگی و تفکرات محمود عسکری زاده که کتاب " اقتصاد به زبان ساده" را نوشت.
قیام علیه "ارزش اضافی"، انقلاب علیه "انگل های جامعه"، مبارزه با "استعمار" و "استثمار"، "دولت کارگری"، "برابری"، "مساوات"و "مالکیت عمومی". اینها پایه های حکومتی موهوم و تخیلی در ذهن جوانی بود که سودای انقلابی مارکسیستی در سر داشت.
غصه خورد، مبارزه کرد، کتاب نوشت و زندگی چریکی و مخفیانه برگزید، اما عمرش آفتاب لب بام بود و هرگز انتهای آرزوهایش را ندید. زندگی آرمان گرایانه اش لابلای صدها اتفاق کوچک و بزرگ آن دوران در یکی از روزهای خرداد 51 با صدای شلیک چند گلوله برای همیشه به پایان رسید، اما از او نوشتاری به یادگار ماند که در سال های بعد، چراغ راه همرزمانش در راه رسیدن به جامعه ای مارکسیستی بود. او "اقتصاد به زبان ساده" را که برداشتی ساده از دیدگاه های پیچیده "کارل مارکس" بود، ساده تر از هر متن و کتاب اقتصادی نوشت این کتاب تا مدت ها منبع اصلی چریک های فدائی و سازمان مجاهدین خلق در حوزه اقتصاد بود که با هدف ریشه کن کردن امپریالیسم و مقابله با استثمار خلق به پا خاسته بودند و می خواستند حکومتی کارگری مبتنی بر آموزه های مارکسیستی برپا کنند.
این گزارش با هدف مرور دیدگاه های اقتصادی اعضای شاخص مجاهدین خلق و با تمرکز ویژه بر زندگی کوتاه محمود عسکری زاده نوشته شده که با نگارش یکی از مهمترین رساله های مرجع مجاهدین قصد داشت، مبارزه علیه "سرمایه داری وابسته" حکومت پهلوی و "انگل سرمایه داری" را تئوریزه کند. محمود عسکری زاده که بود، از چه کسی تأثیر پذیرفت و در رساله اش چه دیدگاهی را نشر داد؟
رؤیای یک جوان
در سال 1324 در خانواده ای مذهبی، در اراک متولد شد. دوره ی متوسطه را در دبیرستان مروی تهران گذراند. در این دبیرستان برای نخستین بار با "ناصر صادق"1 دم خور شد و طرح دوستی ریخت. پس از پایان دبیرستان درخواست تحصیل در دانشگاه "پاتریس لومومبا" در مسکو را داد، اما تحصیل در مدرسه ی عالی بازرگانی تهران را به تحصیل در مسکو ترجیح داد. در مدت زمان کمی که از حضورش در مدرسه ی عالی بازرگانی می گذشت، به دلیل نقش در سازماندهی چند اعتصاب دانشجویی برای مدتی کوتاه اخراج شد. هم زمان با تحصیل به تدریس ریاضی روی آورد. برای مجله "تهران آکونومیست" مقاله نوشت و رفته رفته به سیاست گرایش پیدا کرد.
اندکی پس از پایان دوره ی تحصیل با همکلاسی قدیمی اش ناصر صادق دیدار کرد و طرح رفاقت با "سعید محسن"2 او را به سمت و سوی تشکیلاتی سیاسی سوق داد. تشکیلاتی که آن روزها نام مشخصی نداشت. از آن پس به مطالعه کتاب های فلسفی و مارکسیستی و ماتریالیسم دیالکتیک هم گرایش پیدا کرد.
در سال 1346 برای گذران دوره ی سربازی به تبریز منتقل شد و مدتی بعد به استخدام ماشین سازی تبریز درآمد. در تبریز به فعالیت های پنهان سیاسی اش شدت بخشید و در همین دوران کتاب "اقتصاد به زبان ساده" را به صورت جزوه ای تشکیلاتی نوشت.
در سال 1348 مدتی مسئول شاخه تبریز سازمان بود و کلاس های آموزشی برای اعضای رده دوم و سوم تشکیلات دایر کرد. عبدالله محسن، برادر سعید محسن، و عبدالله زرین کفش از جمله افرادی بودند که در کلاس های او اقتصاد آموختند.
محمود عسکری زاده از سال 1349 در حلقه سیاست گذاران و کادر اصلی تشکیلات قرار گرفت. هنوز مدت زیادی از عمر فعالیتهای سیاسی اش در مرکزیت سازمان نگذشته بود که توسط ساواک شناسایی شد. او را به واسطه ارتباط با چند تبعه روسی در محل کارش _ ماشین سازی تبریز _ احضار کردند. اما از او درباره درخواست برای تحصیل در روسیه نیز پرسیدند، موضوعی که به سال ها پیش مربوط می شد. محمود عسکری زاده دلیل تمایل به تحصیل در دانشگاه پاتریس لومومبا را فقر مادی و رایگان بودن تحصیل در روسیه عنوان کرد.
پس از آن فعالیت های سیاسی و مخفیانه اش رنگ و بویی جدی تر گرفت. مسئول گروه اطلاعات در سازمان شد و با همکاری لطف الله میثمی، ناصر سماواتی، رضا باکری و مهدی فیروزیان به کار گردآوری اطلاعات دریافتی از سایر اعضای سازمان پرداخت. این اطلاعات بیشتر مربوط به محل اسکان آمریکایی ها و اسرائیلی ها و اعضای ساواک، سوء استفاده های مالی حکومت پهلوی و نیز اطلاعاتی درباره برخی شخصیت های سیاسی می شد.
ساواک که رفته رفته متوجه تحرکات این گروه شده بود، آنها را زیر نظر گرفت و در شهریور 1350 موفق شد اعضای اثر گذار سازمان از جمله سعید محسن، علی باکری، بهمن بازرگانی، محمود عسکری زاده، رضا رضایی، محمد بازرگانی و مسعود رجوی و در نوبت بعد محمد حنیف نژاد، رسول مشکین فام، اصغر بدیع زادگان و علی میهن دوست را دستگیر کند. (سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام، جلد اول ، ص 464)
محمود عسکری زاده در منزل محمد بازرگانی و به اتفاق موسی خیابانی دستگیر شد. او در بازجویی های ساواک، اهداف مبارزاتی خود را اینگونه عنوان کرد: "در بدو شروع به کار، فعالیت های من از حد مطالعه و تشکیل جلسات مذهبی تجاوز نمی کرد و کم کم در اثر مطالعات بیشتر، هدف ها بیشتر جنبه سیاسی به خود گرفت و چون در اثر برخورد با جامعه و ادارات و دستگاه های دولتی، به این نتیجه رسیده بودیم که فساد و فحشا و بی عدالتی و ظلم موجود در جامعه ما از طریق وعظ و خطابه از بین نخواهد رفت و از طرفی مبارزات آوارگان فلسطینی جهت به دست آوردن سرزمین های خود و همچنین جنگ هایی که در کشورهای مختلف از قبیل الجزایر، به منظور آزادی و استقلال رخ داده، این فکر را در ما تقویت و تثبیت کرده که در ایران منحصراً از طریق زور و انقلاب می توان فحشا، فقر و بی عدالتی را از بین برده و یک حکومت اسلامی برقرار نمود." (سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام، جلد اول ، ص 454)
مدتی بعد دادگاهی نظامی، محمود عسکری زاده و چند مهره کلیدی تشکیلات را به اعدام محکوم کرد. این حکم در چهارم خرداد ماه 1351 اجرا شد و نویسنده کتاب "اقتصاد به زبان ساده" به همین سادگی از دنیا چشم فرو بست.
اقتصاد به زبان ساده چگونه نوشته شد؟
عبدالله محسن، برادر سعید محسن و عبدالله زرین کفش، که در تبریز زیر نظر محمود عسکری زاده آموزش دیده بودند، احتمال داده اند که او جزوه "اقتصاد به زبان ساده" را تحت تأثیر "اصول علم اقتصاد" ترجمه عبدالحسین نوشین و "جامعه شناسی" تألیف حمید قاسمی تهرانی، نوشته است.
نوشین برای خودش یلی در عرصه سیاست و فرهنگ و هنر ایران بود. یکی از مردانی که نقش مهمی در شکل گیری حزب توده و تدوین مانیفست سیاسی و اقتصادی آن داشت. عبدالحسین نوشین آن قدر در نگارش و ترجمه کتاب و مهمتر از آن در عرصه سیاسی آوازه داشت که جوانی همچون محمود عسکری زاده را شیفته خود کند.
پیرمرد سرشناس توده ای که سخت مورد احترام هنرمندان و نویسندگان و سیاست ورزان بود، در میان انبوهی نوشته و ترجمه در حوزه تئاتر و ادبیات، دو جزوه با عنوان "مزد، بها، سود" و "اصول علم اقتصاد" را در اوایل دهه 20 با الهام از آموزه های کارل مارکس ترجمه و تلخیص کرده بود. در برخی منابع عنوان شده است که "اصول علم اقتصاد" ترجمه و اقتباسی از کتاب "مزد، بها، سود" اثر کارل مارکس است. اما برخی منابع از ترجمه و تلخیص هم زمان دو کتاب اقتصادی توسط عبدالحسین نوشین سخن گفته اند. یکی "اصول علم اقتصاد" که ظاهراً برداشتی از کتاب "کونومی پولیتیک" بوده و دیگری "مزد، بها، سود" که گفته می شود برگرفته از کتابی به همین نام نوشته مارکس بوده است.
درباره تاریخ انتشار دو کتاب اطلاع دقیقی در دست نیست. اما گفته می شود عبدالحسین نوشین در سال 1321 به سفارش حزب توده دو جزوه اقتصادی را ترجمه و تلخیص کرده که بعدها هر دو را به صورت کتاب منتشر کرده است. انتشار دو جزوه اقتصادی با دوره ای که ترجمه و انتشار کتاب "مانیفست حزب کمونیست" اثر معروف مارکس و هگل هم به پایان رسیده بود، مصادف بوده و در حقیقت نوشین با ترجمه این آثار به نوعی مانیفست اقتصادی و سیاسی حزب توده را تدوین کرده است.
اما آنچه در حال حاضر از عبدالحسین نوشین در قالب کتاب به یادگار مانده، "اصول علم اقتصاد" است که در میانه های دهه 50 به ثبت کتابخانه ملی رسیده و به نظر می رسد با توجه به محدودیت هایی که در آن دوره برای انتشار آثار مارکسیستی در کشور وجود داشته، نام "کارل مارکس" از روی جلد کتاب و محتوای کتاب حذف شده است.
کتاب اصول علم اقتصاد عبدالحسین نوشین از 156 صفحه و پنج بخش "ارزش، ارزش اضافی، مزد، تئوری سود و بهای تولد، سرمایه تجاری و سود تجاری" تشکیل شده است. نویسنده سعی کرده درباره 36 مفهوم مرتبط با عناوین یاد شده توضیحاتی ارائه دهد.
در بخش اول کتاب که عنوان "ارزش" بر آن نهاده شده، درباره "لزوم مبادله، عرضه و تقاضا، مخارج تولید، کار شخصی و کار اجتماعاً لازم، کار ساده، پول، تحولات ارزش" توضیحاتی داده است. در بخش دوم کتاب مفاهیم "نیروی کار، ایجاد ارزش اضافی سرمایه، سرمایه ثابت و سرمایه متغیر، ارزش اضافی نسبی و شیوه مقدار کارکرد" بررسی و مطالعه شده است.
عبدالحسین نوشین در بخش سوم کتاب درباره "مزد و بهای نیروی کار، اشکال مزد و عواملی که در تعیین آن دخالت دارند" توضیحاتی ارائه داده است. بخش چهارم کتاب شامل مفاهیمی درباره "مقدار سود و ارزش اضافی، گردش سرمایه و مقدار سود، نسبت بین مقدار سود و مخارج تولید و مبادله آن" است. بخش پنجم کتاب نیز به تعریف" سرمایه تجاری، منبع سود تجاری، استثمار مستخدمین بازرگانی و ارتباط پیشه وران و صاحبان صنایع ملی" پرداخته است.
کلاً واضح است که کتاب "اصول علم اقتصاد" در چارچوبی مارکسیستی نوشته شده و نویسنده شاید با این مأموریت دست به ترجمه و تلخیص آن زده تا در راستای اهداف حزب توده به تبیین روابط کارگر و کارفرما و حقوق کارگران بپردازد. با این حال کتاب خالی از فرمول های ریاضی نیست و احتمالاً در تدریس اقتصاد نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
اما نکته قابل توجه این است که عبدالحسین نوشین با وجود تضادی که با سرمایه داری داشته، تنها به تبیین مفاهیم بسنده کرده و دیدگاه های شخصی خود را تا حدودی محفوظ داشته و سعی کرده کتابی تئوریک و نظری ترجمه و تلخیص کند. عبدالحسین نوشین در مقدمه ای که بر کتاب نوشته، علم اقتصاد (اکونومی پولیتیک) را قسمتی از علم اجتماع دانسته که درباره روابطی از زندگی بشر که در اجتماع نتیجه می شود، بحث می کند . او به این پرسش که آیا تمام این روابط موضوع بحث علم اقتصاد است؟ اینگونه پاسخ داده است: "خیر، علم اقتصاد فقط روابطی را که بین مردم روی اساس تولید و تقسیم محصول کار اجتماعی ایجاد می شود بحث می کند. این روابط را معمولاً مناسبات تولید می نامند."
او در بخش دیگری از این مقدمه موضوع بحث و مطالعه علم اقتصاد را قوانین ابتدایی می داند که انتظام دهنده روابط تولید اجتماع سرمایه داری تجاری است و اضافه می کند: "ممکن است از آنچه گذشت چنین نتیجه بگیریم که علم اقتصاد در اقتصاد طبیعی قدیمی و اجتماع کمونیستی که هر دو به واسطه اراده باشعور یگانه ای اداره می شوند، هیچ موضوعی که قابل بحث باشد نخواهد یافت."
عبدالحسین نوشین در ادامه می نویسد: " البته برای مطالعه روابط تولید اجتماع آینده که بدون شک هزار بار غامض تر از روابط تولید اقتصاد قدیمی خواهد بود علم مخصوصی لازم خواهد آمد، ولی در هر صورت آن علم اقتصاد نخواهد بود؛ پس ما علم اقتصاد را از نظر منافع طبقه کارگر مورد مطالعه قرار می دهیم، بدون آن که شکل قوانین آن را با حسب میل خود برگردانیم."
این کتاب بعدها که چریک های آرمان گرا درصدد تدوین رساله هایی برای تبیین مواضع خود بودند، مورد استفاده محمود عسکری زاده در نگارش جزوه "اقتصاد به زبان ساده" قرار گرفت.
منبع:
ماهنامه مهرنامه
مسئول پرونده: محمد طاهری (دبیر گروه اقتصاد و توسعه) و رامین فروزنده (روزنامه نگار اقتصادی)
