- گویا CIA طرحی دارد به اسم «سر خونین» که می گوید: «سر مار را بزن، بدن جدا خواهد شد.» و این طرح ترور رهبران انقلاب ایران بود.
این را من هم شنیدهام، ولی استنادات روشنی از آن ندیدهام. قطعاً چنین کار بزرگی با آن حجم و گستردگی، این طرحها را پشت سرش دارد.
گفتیم که دو دسته از اثرات اینجا وجود داشتند. خب ترورها اهداف و مقاصد آنها را واقعاً تأمین نکرد. هدف در واقع این بود که یک خلأ قدرتی در کشور ایجاد شود و نیروهای سازمانیافته ی ترورکننده، جایگزین این قدرت شوند. یعنی هرج و مرجی پدید بیاید تا اینها بتوانند جایش را بگیرند. این اتفاق نیافتاد و ناموفق بود و حتی اثرات مثبت برای نظام داشت.
اما آنچه به آینده ی انقلاب و فرآیند ساختیابی نظام سیاسی کشور مربوط می شود، این بود كه این ترورها اثر منفی گذاشت. ما هم در سطح رهبری کشور و هم در سطح نیروهای رهبری کننده که در واقع رهبری میانی را شکل می دادند، واقعاً نیروهایی عظیم و قابل را از دست دادیم. یعنی هم به لحاظ کمّی تعداد زیادی بودند و هم به لحاظ کیفی نیروهای خیلی مهم و عمده ای حساب می شدند.
در تمام انقلابها نقطه ای وجود دارد که انقلاب دچار چرخش می شود. دقیقاً آن نقطه، نقطه ی جایگزین شدن دو دسته از رهبران است. تمایز بین یک دسته از رهبران و دستهی رهبران دیگر، همیشه یکی از نقاط و مراحل تعیینکننده ی حوزه های درون انقلابها را مشخص می کند. معمولاً رهبری های دورهی اولیه انقلاب، رهبری هایی هستند که خلوص و تعهد به انقلاب دارند، تقید و تعهدشان به اهداف و مقاصد انقلاب خیلی بالاست. نسبت به آن مقاصد و اهداف خیلی قوی تر و عمیق تر و دقیق تر هستند؛ گرچه در انقلاب ما این اتفاق در سطح رهبری کلان نیافتاده. در هر جامعهای در هر دورهی تاریخی، مطابق طرح منشور هندسی شریعتی که در واقع از متفکر دیگری اخذ کرده، همیشه تعداد نخبه های جامعه ، در سطح مشخصی قرار دارد؛ هرچه به سطوح بالاتر می رسد، تعدادشان کمتر می شود. قاعدتاً وقتی اتفاقاتی مثل ترورهای منافقین در یک کشور اتفاق می افتد، کم و کیف آن رهبری آسیب می بیند و ضربه می خورد. ما آدم های کمی را از دست ندادیم؛ مرحوم مطهری، مرحوم مفتح، بهشتی، مرحوم رجائی و دیگران. اینها در سطوح مهمی بودند و مهم تر از آن، تعداد زیادی از آدم هایی که خودشان میتوانستند رهبران آتی جامعه باشند.
ترور، گذشته از نسل اول رهبری انقلاب، نسل های بعدی را هم که می توانستند جایگزین نسل اول بشوند، دچار آسیب کرد. اگر آن موج اجتماعی انقلاب، تمام جامعه را گرفته بود، ممکن بود چرخشهایی مانند جریانات سال 76 و تحولات پس از دوم خرداد یا تغییراتی که بعد از جنگ تحمیلی اتفاق افتاد را نداشته باشیم. اگر هم قرار بود اتفاقی بیفتد و انحرافی که بعد از جنگ تحمیلی اتفاق افتاد، پدید بیاید، به برگشت دوبارهی نیروهای انقلاب منجر میشد. همان نیروهایی که آن سال ها ضربه خوردند، همینهایی هستند که سال هشتاد و سه به سطح اداره ی کشور و توانایی های لازم برای اداره ی انقلاب رسیده بودند. بنابراین، ما نه تنها در سطح رهبرهای اصلی کشور ضربه خوردیم، بلکه خلأهایی برای روندهای بعدی جایگزینی رهبری و نسل های بعدی هم مشاهده می کنیم. چیزی که من می بینم، این است که ارزیابی دیگران از اهمیت این ترورها کم است. یعنی اثرش را در انقلاب کم می بینند. به نظر من اثرات آن ترورها خیلی قوی و عمیق و پایدار بوده، به نحوی که هرگز جبران نشده. وقتی مقایسه می کنیم، کاملاً این عدم جبران بحران بارز است.
اما در آن قسمت دیگر، ابعاد مثبت هم داشته است. حضرت امام تعبیری داشتند که «بکشید ما را، ملت ما بیدارتر می شود.» حرفی که من در مورد این قضیه می خواهم بزنم، بیان دیگری است؛ بحثی است که در علوم اجتماعیِ ما كه خیلی باز نشده و من می خواهم اینجا بازش کنم و بعد اینها را به هم ربط بدهم. عمده ترین اثر این مسأله این است که جایگزینی این نیروها به دنبال همدیگر، اگر آشنا باشید، مثل جایگزینی نظام های معرفتی در فکر کنونی است. اصلاً می شود گفت که از همینجا گرفته میشود. وقتی موضوع انقلاب در نظام های سیاسی است، درست است که یک فرایند طولانیمدت بحث و گفتوگو و مجادله های نظری پیش میآید، ولی در تحلیل نهایی، این سخن و بیان نیست که برای یک نظام سیاسی حجیت می آورد. درست مثل نظامهای معرفتی که شما بسته به این كه در کدام نظام معرفتی هستید، بنیانهای نظام معرفتی مقابل را قبول ندارید، در مورد نظام های سیاسی هم این به وجه اتم و اظهر معلوم است. چون اینجا نظام های سیاسی دقیقاً و خیلی روشن ارتباط پیدا می کنند با همان مقوله ای که نظام های معرفتی را جدا میکنیم، بحث همان مقولهی ارزش ها است. استدلال و نظر تا یک جاهایی کشش دارد. اگر شما مبانی مشترکی داشته باشید، می توانید با همدیگر استدلال کنید، اما در جایی این استدلالها به مبانی می رسد و آن مبانی مورد تشکیک طرف قرار می گیرد.
ما چگونه می توانیم به آدم مدرنی که هدف و مقصد دولت را تنعم دنیایی می بیند، بقبولانیم که مثلاً ولایت فقیه چیز خوبی است یا حکومت باید منعی را بگذارد برای یک سری اعمال و برای بعضی از اعمال نگذارد؟ یا سیستم قانون گذاری باید اینگونه باشد و آنگونه نباشد؟ برای کسی که به این ارزش ها اعتقاد ندارد، اصلاً این نوع استدلال ها موجه شدنی نیست. نظام های سیاسی درست مثل نظام های معرفتی به جایی می رسند که آنجا دیگر استدلال راه ندارد و این امکان وجود ندارد که با استدلال، اساس یک سیستم را موجه کنیم. آدم هایی که واقعاً به شاه وفادارند، اگر به ارزش های شاه وفادار باشند، تا آخر به شاه وفادار هستند و ممکن نیست که با استدلال بتوان اینها را قانعشان کرد. چون آن ارزشهای بنیادین است که مطرح میشود؛ خدایگانشان با هم فرق می کند. درست است که در جریان شکل گیری انقلاب، بسیاری از کسانی را که در این وسط قرار دارند و در بنیادها با شما مشکل ندارند، با استدلال و بحث و گفتوگو قانع می کنید و با آنها همراهی می کنید، ولی یک جاهایی می رسد که نزاع بر اثر ارزش هاست و استدلال آنها را حل نمی کند. استحکام آن ارزش ها بهعنوان ارزش های سیستمی، بهعنوان مبانی حکومتی و مبانی مشروعیتبخش و پایدارکنندهی حکومت، از ناحیه ی دیگری می آید. الان این سیستم، یک مواردی را بحث و گفتوگو می کند، اما یک جاهایی راجع به آن بحث و گفتوگو نمی کند. تا طرف می آید و می خواهد با شما مواجهه کند، شما میگویید تو بیرونی. ای آدم لیبرال تو بیرونی. آدم ناسیونالیست تو بیرونی. چرا؟ چون اینها در آن بنیانها با شما تعارض دارند.
از طرف دیگر، وجه مثبتش را در نظر بگیریم. سیستم یک مجموعه قوانینی را تأسیس میکند و جلو می برد. در مورد بنیانهای پایینی بحث نمی کند. فرض این است که اسلام منبع مشروعیت است. فرض این است که ولایت فقیه منبع مشروعیت است. سیستم با فرض اینها تمام قراردادهای بعدیش را پیش می برد. اگر قرار بود هر کدام از اینها محل منازعه باشند، سیستمی پا نمی گرفت. اگر قرار بود ما با لیبرال ها یا با ناسیونالیست ها هر لحظه یک نزاع نظری داشته باشیم، بنیانهای سیستمی و خودِ سیستم نمی توانست پابگیرد.
حالا چه کسی به اینها مشروعیت داده؟ چه کسی به اسلام و اسلامیت و درستی ارزش های آن سیستم که اکنون پاگرفته، حجیت داده است؟ چه چیزی؟ فقط «خون» است.
هیچ سیستم اجتماعی نمیتواند بر یکی از آن مجموعه مقولاتی که وجه قدسی پیدا می کند، پا بگیرد. هر سیستم، مجموعهای از اصول و قواعد دارد که آن اصول و قواعد غیر قابل مناقشه است. بوکن می گوید: ما از علوم اجتماعیمان یاد گرفتیم که در قراردادها پایبند باشیم، اما این را كه کدام قرارداد برای ما اثبات کرده كه باید به قراردادها پایبند باشیم، امری است غیر قراردادی و ریشه ی آن در یک وجه قدسی است؛ در یک وجه غیر قابل بحث و گفتوگو است. اعتبار و حجیت او از جای دیگری می آید. یکی از چیزهایی که حجیت و اعتبار را برای سیستم اجتماعی ما ارمغان آورد، «خون» است. وقتی کسانی با ایثارگری نفس خود حاضرند برای ارزش هایی که برایش کار می کنند، خون بدهند، آن ارزشها اعتبار و حجیت قدسی پیدا میکنند و تثبیت میشوند.
بحث حضرت امام در آن مقام، بحث بیداری است، ولی بحث من یک مرحله فراتر است. بیداری بخشی از این کار است. بحث اساسی تر این است که سیستم مشروعیتش به این است که «زیبایی» نشان بدهد. هیچ نظام اجتماعی در مورد آن ارزش های بنیانی سیستم نمی تواند استدلال کند. فقط باید زیباییشان را نشان بدهند. مردم با مقهور شدن در برابر آن زیبایی، حجیت آن سیستم را می پذیرند. مردم زمان حضرت رسول چرا ایشان را پذیرفتند؟ درست است که حضرت رسول گفته که آقا بیایید استدلال کنیم و آیه بیاوریم، ولی مردم این کارها را نمی کنند. مردم فقط این آدم را می بینند که زیباست، زیبایی رسولالله ایمان می آورد. ارزش های بنیانی سیستم ها که با مسأله ی جهان ارزشی مربوط است، نه جهان نظر و استدلال، اعتبار و حجیتش را از جای دیگری می گیرد. این ریشهها وجه قدسی دارد، وجه غیر قابل استدلال دارد.
پس یکی از چیزهایی که منبع این اعتبار است، خون است. در تمام سیستم ها، اسلامی و غیر اسلامی، چه حجتی بالاتر از این در عالم پیدا میشود که شما بگویید حرف من درست است و بالاترین چیز را که جانم هست، میگذارم سر حرفم؟ این خودش یک زیبایی است. همهی عالم و آدم این را می پذیرند که آدم هایی که برای یک ارزش هایی ایثار می کنند، برای کارهایی ایثار می کنند، این ارزش ها و آن کارها باید خیلی ارزشمند باشند.
- در همه ی این سیستم ها این کارکرد را دارد؟
لزوماً نه؛ من بحث نظری می کنم. می گویم منابع حجیتآفرین و مشروعیتبخش برای سیستم ها از قسم معقولات نظری نیست؛ گونهی دیگری است. یکی از اینها خون است. بالاترین سطح ایثار و فداکاری این است. در واقع این ترورها حجیت و مشروعیت سیستم را تثبیت کرد؛ فراتر از بیداری. البته بیداری هم همراه آورد.
- این ترورها حجیت سیستم را تثبیت کرد یا نوع واکنش رهبران؟ ممکن است این ترور صورت بگیرد، اما دیگر شما هزینه ای نکنید و آن خون را که مشروعیتبخش این سیستم است، برای این تثبیت هدر ندهید. در آن صورت ترورهای دیگر موفقیتآمیز خواهد بود. می خواهم بگویم در ایران آیا اتفاق اینچنینی افتاد؟ یعنی ما خون دادیم و خون دادیم و خون دادیم؟ تفاوت سیستم ما در عمل با سیستم های دیگر در خون است؟
اگر به تمام انقلابهای دیگر نگاه کنید، ارزش مبارزه و مردن در راه حق، دو هدف و ارزش متبوع است، یعنی بخشی از ادبیات انقلاب است. انقلابها به مبارزه و فداکاری در راه اهداف و مرگ در راه عقیده، ارزش و اعتبار می دهند، اما در سیستم ما این تئوری تعریف شده با عمق فوق العاده ی تاریخی و نظری آمده بود.
اگر شما می گویید مبارزه خوب است، مرگ در راه مبارزه هم خوب است. حالا چقدر خوب است؟ هیچ؛ فقط نام تو می ماند. منطقاً این حرفها توخالی است. یعنی چه که نام من می ماند؟ من که رفتهام! اما وقتی که شما یک فکری یا یک مکتبی یا یک اندیشه ای دارید که این را درون یک جهانشناسی معنا میکند و میگوید اول و آخر آدم ها به هم بسته است و زندگی و مرگ شما را زیبا تعریف کرده و عمل شما را تأیید کرده، وضعیت خیلی فرق می کند.
فرق بین ادیان و غیر ادیان در تاریخ همین است. انسانهایی که در سیستم دیانت، کار و تلاش و مبارزه می کنند، در ایمانشان، در تخیلشان، در ثبات قدمشان، در آمادگی برای هزینه کردن برای اهداف و مقاصدشان هم متمایز و بارزند. بنابراین هیچ انقلابی و اصولاً هیچ سیستم تئوریکی در دنیا نمی تواند استحقاق پیدا بکند، مگر این كه بر یک وجه قدسی برنامه ریزی بشود؛ حتی سیستم غیر دینی مارکسیستی. سیستم مارکسیتی هم باید یک جایی به یک چیزهایی تکیه کند که آن چیزها قابل بحث و گفتوگو نیست.
- یعنی مثلاً برای آمریکایی ها همان نبرد برای استقلال و قانون اساسیشان، همینگونه بوده؟
بله؛ ارزشهای سیستم ، جایی در تاریخ ریشه می گیرد که بیرون از بحث و گفتوگو است. این منابع که یکی از آنها خون است، ارزشها را مطلقه میکند و اعتباری به آن میدهد که هیچ کس در آن تشکیک نکند. وقتی دعوا می کنیم و می گوییم تو خائن به انقلابی، یعنی خود انقلاب آنقدر مشروعیت دارد که یعنی نفس مواجههی با آن برای خیانت، کفایت می کند. کسی نمیگوید کی گفته انقلاب خوب است. اینها را برایش استدلال نمی کنند. آن اعتبار و حجت اولیه است که سیستم ها را سر پا نگه میدارد. در انقلاب ما نباید این را دستِ کم گرفت. آن خونها استقرار انقلاب را عمیق تر و بنیادی تر کرد.
- بحث «هویت معمایی ایرانیان» اینجا قرار می گیرد؟
یک وجهش همین است، اما وجهی از قضیه هم هست که آنجا توضیح داده نشده. ما توضیح میخواهیم برای این كه چگونه یک کشور و جامعه ای سی سال است که سرِ پا ایستاده و متکی به هیچ قدرت دیگری هم نیست؟ فقط قدرت مردم است. پنج تا شهید گمنام که می گویند، همه چیز زیر و رو می شود؛ این اثر خون است.
- شما گفتید منافقین در مقطعی به این نتیجه رسیدند که برای مهار انقلاب و تغییر نظام سیاسی، رهبران انقلاب را ترور کنند، ولی آیا چون به نتیجه نرسیدند، شروع کردند به ترور شخصیت؟
بله؛ اینجا بحث جنبه ی فرهنگی پیدا می کند. البته چیز جدیدی ندارد و بدیهی است.
- شما گفتید بدیهی است و واقعاً همینطور است، اما جدید است و هنوز حضور جدید دارد.
بله؛ غربی ها یا آمریکایی ها «مار خوردهاند و افعی شدهاند» و انقلابهای مختلفی را توانستهاند مهار کنند. از زمان انقلاب اکتبر که اینها به تدریج وارد سیاست جهانی شدند، تا انقلاب نیکاراگوئه و... آنها در فرهنگ مهار انقلاب کارکشته شدهاند.
یکی از تئوری هایی که یادم هست آن موقع مطرح می شد (سال شصت که به بحث ترورها هم مرتبط می شود) این بود که آمریکایی ها می گفتند انقلابها را باید آنقدر زخم زد تا خون ازشان برود و نیروهایشان تحلیل برود؛ نباید با آنها مستقیماً مواجهه کرد و در نهایت باید با این انقلاب تحلیلرفته، به یک نوع سازشی رسید. مثلاً این را در چین یا خود شوروی میبینید که بنیان های مشروعیت سیستم را دچار مسأله میکنند. در هر صورت ترورها و جنگها در همین چارچوب اتفاق افتادهاند. تضعیف سیستم در واقع پیامد طبیعی این اقدامات بود. وقتی غربیها دیدند که جنگ ما به نقاطی رسیده که دیگر کارکردهای مورد نظرشان را ندارد، طبیعتاً باید مسیرها و کارهای تازه ای را انتخاب می کردند. می دانید که در این سال ها همچنان بر اساس تحلیل غلطی که از اوضاع و احوال کشور داشتند، دنبال جریانی می گشتند که بتوانند با آنها معامله ای بکنند. شاید این تصور را داشتند که به اندازهی کافی از انقلاب خون رفته و زمینه ی این سازشکاری یا توافق فراهم شده است. انقلاب را رها نکردند. کما این كه در مقطع دیگری و به شکل دیگری وارد عمل شدند.
بعد از دوم خرداد 76 تلاش کردند که موضوع را به شکل رادیکالی دنبال کنند. یعنی همان کاری که در جاهای دیگر تحت عنوان «انقلاب مخملی» دنبال کردند، اینجا هم به همان شکل رفتند که دنبالش کنند. به نظر می رسد كه از این مقطع به بعد و در کنار این خط، خط دیگری که از ابتدای انقلاب هم بود، گسترش و قوت بیشتری پیدا کرد و مورد تأکید بیشتری واقع شد و آن هم خط «کارِ فرهنگی» است.
غربی ها در جریان انقلاب اسلامی ترسی نسبت به آن پیدا کردند و علاوه بر تلاش برای سرنگونی آن، سعی کردند خودشان را مصونسازی کنند یا پیامدهای روانی و اجتماعی و فرهنگی انقلاب را مهار کنند. انقلاب اسلامی ترس عمده ای را در این کشورها به وجود آورد و آنها برای این كه گرفتار نشوند و جریان اجتماعی داخلیشان را از دست ندهند، توانستند ظرف یکی دو دهه آنقدر فضاسازی های مسموم و سوء نسبت به انقلاب اسلامی ایجاد کنند که از این بابت خیالشان جمع باشد. از سال شصت و هشت تا هفتاد و هشت، حرکت های برگشتی در داخل ما ایجاد کردند. چیزی که تحت عنوان «تهاجم فرهنگی» توسط رهبری مطرح شد، به شکل بارز و برجسته ای از اینجا شروع شد. تهاجم فرهنگی ابعاد مختلفی داشت و در سطح عموم مردم بود. البته مردم شاید با آن وجه عمومیش بیشتر آشنا باشند، ولی من یادم هست که در آن سال ها بخش مهمی از توجه به تهاجم فرهنگی مربوط به روند رو به رشد نشریات خاص بود.
از آن مقطع ما جریان کار سازمان یافتهای در حوزه های فکری داریم. سال ها ما شاهد رفت و آمد مجموعهی آدم هایی هستیم که بعداً زمینه ساز تحولات مربوط به دوم خرداد به بعد می شوند. آن سال ها بعضی از مراکز و حلقه ها ارتباط مشخصی با جریان های خارج از کشور پیدا کردند و به واسطهی همین رفت و آمدها این دید را به غربی ها دادند که در ایران زمینه ی چیزی شبیه به انقلاب مخملی آماده است. بنابراین از آن مقطع به بعد امکان ترورها از بین رفته بود و زمینه اش وجود نداشت. سیستم امنیتی دولت به اندازهی کافی تقویت شده بود که جلوی آنها را بگیرد. به علاوهی این كه آن تئوری دیگر مبنای خودش را از دست داده بود و از آن به بعد، آنها به کارهای فرهنگی روی آوردند که زمینهساز انقلاب های مخملی بود.
- بنی صدر گفته بود ما دو نفر دیگر را هم بزنیم، کارمان تمام است!
بله؛ ماجرا به جاهای بدی رسیده بود که دیگر متوقف شد. رهبران دسته اول مثل امامان جمعه خیلی مهم بودند. وجود آنها میتوانست چقدر نور و گرما داشته باشد برای همه. اما رفتند و همان وجه قدسی انقلاب را تقویت کردند و همین رفتن، مشروعیت بخشی به این سیستم بود. آدمی مثل آقای صدوقی وجودش این اعتبار و نفوذ را به سیستم میداد. آقای قاضی طباطبایی، آقای اشرفی اصفهانی و... آدم هایی بودند زیبا و نفْس آمد و رفتشان و نفَس کشيدنشان برای اين انقلاب قدرت و نفوذ بود.
* عضو هيأت علمی دانشكدهی علوم اجتماعی دانشگاه تهران