با عرض تبریک سالگرد میلاد با سعادت پنجمین ستاره فروزان امامت، حضرت باقرالعلوم به تمامی شیعیان و دوستداران آن بزرگوار
اهمیت عقل بر کسی پوشیده نیست ، چرا که به واسطه گوهر گرانبهای عقل است که آدمی مفتخر به مدال « لقد کرمّنا » و « فضّلنا » شده و معارف الهی و علوم بشری و اتم شناسی و اختر شناسی و ... تحصیل می شود ، آدمی با ابزار عقل ، سعادت دنیا و آخرت را اختیار کرده و حق و باطل و زشت و زیبا ، درست و نادرست را سنجش می کند .
همچنین با عقل احکام آسمانی و سنت رسولان و اوصیاء شان را استنباط و حیات فردی و اجتماعی تنظیم می شود ، انسان مکلف به تکلیف الهی ، اجتماعی و اخلاقی شده و با قواعد غرایز تعدیل ، توسن نفس اماره ، رام ، و حرکت به سوی قله انسانیت آغاز می گردد .
از این رو ائمه معصوم شیعه در مواقف مختلف به این مهم و نقش عقل در رسیدن به سعادت انسان گوشزد نموده اند.
امام محمد بن علی بن الحسین (ع) ، فرمایشات گران سنگی در این خصوص به مسلمانان و شیعیان داشته که اشاره ای مجمل به آن می نماییم :
حضرت باقرالعلوم (ع) در حدیثی شیوا و پر مغز ، عقل را بهترین مخلوق الهی معرفی کرده و آن را ملاک کیفر و پاداش برای بندگان خداوند می داند ، امام چنین می فرماید : « چون خداوند عقل را آفرید از او بازپرسی کرد ، به او گفت : پیش آی ! پیش آمد ، گفت : باز گرد ، بازگشت . فرمود : به عزت و جلالم سوگند مخلوقی را که از تو پیش من محبوب تر باشد ، نیافریدم ، و تو را تنها به کسانی که دوست شان دارم به طور کامل می دهم ، همانا امر و نهی و کیفر و پاداشم متوجه توست » 1
پر واضح است از آن جایی که عقل به عنوان نیرویی تمیز دهنده خیر از شر ، و خوب تر از خوب و شر از شرتر و قوه باز دارنده انسان از جهل و گناه و هوا پرستی محسوب می شود ، از این رو محبوب ترین مخلوق الهی می باشد .
این قوه عاقله است که انسان مسلمان را اولاً تسلیم محض خداوندگار کرده و ثانیاً همین قوه او را از تقلید کورکورانه و متابعت چشم بسته از دینش _ اسلام _ باز می دارد ، در اسلام تسلیم کورکورانه نیست ، تسلیمی که ضد عقل باشد نیست ، البته تسلیمی که ما فوق عقل باشد وجود دارد ، که آن هم خودش مطابق حکم عقل است .
همین مسئله با اهمیت موجب جاودانگی اسلام شده و آن را به دستورهای انعطاف پذیر مجهز می سازد ، در مقابل این عقیده ، فرقه ها و مذاهبی قرار دارند که با تحمیل و القاء فکری و عقیدتی تابعین خود را افرادی بی اراده و جاهل بار آورده و بزرگترین خیانت بشری را بدان ها روا می دارند .
نتیجه این رویکرد شوم انسانی ، محصولی جز رویارویی نظام هستی با عده ای سرگردان ، بی خرد ، بیگانه با تعقل و عروسک مآب نیست ، مشکل در آنجاست که این نوع افراد به تدریج حتی قدرت تحلیل و کاوش و اتخاذ تصمیم در خصوص جزئی ترین مسائل روزمره خود را از دست خواهند داد ؟ چه رسد به غور در امور مسلّمه اعتقادی و معارف دینی و استنباط عقلی نظام هستی .
اما امام باقر (ع) همین مؤلفه را از مصادیق کمال جامعه انسانی برای بشر خوانده و در حدیثی می فرماید : « همه کمال در سه چیز است : 1 . فهم عمیق در دین ( تعقل در دین ) ، 2. صبر بر مصیبت و ناگواری ، 3 . اندازه گیری خرج زندگانی ( تعقل در معاش ) .
در حدیثی دیگر امام پنجم شیعیان ، خرد و عقل را مؤلفه میزان مسئولیت پذیری و در ادامه آن حساب رسی خدا از انسان در روز قیامت بیان می دارد : « انما یداق الله العباد فی الحساب یوم القیامة علی قدرها آتاهم من العقول فی الدنیا » ، حسابرسی خدا در روز رستاخیز در مورد بندگان در حد خردی که به آنان داده است ، یعنی هر کس که خرد او بیشتر باشد ، مسئولیت او بزرگتر است . 2
اولین آسیب ترویج تابعیت کودکانه همراه با حرکات بچگانه و دور از عقل و تدبیر ، از کف دادن قدرت تحلیل منطقی و مسئولیت پذیری در حیات فردی و اجتماعی بشر خواهد بود ، از این رو امام باقر (ع) اینگونه جایگاه خرد و عقل را تبیین می نماید .
در روایت دیگر حضرت از قول پیامبر اعظم اسلام (ص) ، تدبر و عقل گرایی در امور را به عنوان بن مایه محاسبه گری و عاقبت اندیشی اعمال به همگان توصیه می کنند ، ایشان می فرمایند : « چون در اندیشه انجام دادن کاری برآیی در عاقبت آن تدبّر کن ، تا اگر نیک است و در راه درست به آن دست یازی و اگر مایه گمراهی است ، آن را فرو گذاری » . 3
این دستور العمل دینی دقیقاً در تقابل با منش و خصیصه فرقه ای قرار گرفته که اسلام مخالفت صریح خود را با آن اعلام می دارد ، ویژگی تحقیر آمیزی به نام " ترویج اطاعت بی چون و چرا ضمن تقبیح پرسش گرایی ".
از آنجایی که اطاعت محض و جبری آدمی را از دریافت و فهم صواب معارف حقیقی و موازین صحیح شرعی دور و دورتر می سازد ، لذا خداوند سبحان در قرآن شریف عقل را نیرویی می داند که انسان در امور دینی از آن متنفع می شود و او را به معارف الهی و اعمال شایسته رهبری می کند و در صورتی که از این مجرا منحرف شود ، دیگر عقل نامیده نمی شود ، گرچه در امور دنیوی عمل خود را انجام دهد .
در آیه 10 سوره ملک می فرماید : « کفار در روز قیامت می گویند اگر گوش شنوا داشتیم یا خودمان اهل ادراک و تعقل بودیم امروز در زمره اهل آتش نبودیم » .
همچنین در آیه 46 سوره حج می فرماید : « آیا در زمین سیر نمی کنید تا شاید قلبی بر ایشان باشد که با آن حق را درک یا گوش باشد ، حقیقت را بشنود ، اما اینها چشم هایشان کور است ، بلکه دیده دل هایشان کور است ، که نه خود حق را می یابند و نه پند می پذیرند » .
پایان سخن این که اگر بخواهیم نقش کاربردی عقل را در زندگی انفرادی و اجتماعی یک مسلمان بر اساس آیات و روایات رسیده از معصومین (ع) و به ویژه در این نوشتار بنا به گفتار و سخنان ارزشمند حضرت امام باقر (ع) بررسی کنیم ، می توان برخی از مهم ترین کاربردها و نقش های عقل را در محورهای زیر جمع بندی و ارائه کرد :
عقل ، ضابط تکلیف ، معیار قبولی عبادات ، عیار استنباط احکام ، وسیله درک مصالح و مفاسد و حسن و قبح اعمال ، وسیله درک و شناخت شریعت و دین برتر و کامل تر ، میزان شناخت حق از باطل ، عامل حیات و بقای شریعت ، ملاک حسابرسی در روز جزا ، منبع مطمئن درک و کشف بسیاری از احکام و حقایق ، ضامن تشخیص صواب از ناصواب و غیر آن می باشد و آدمی را از ورطه امارت ، جهالت ، عصیان و خذلان نجات می دهد .
پاورقی ها :
_______________________
1. اصول کافی ، ج 1 ، ص 33
2. اصول کافی ، ج 1 ، ص 37
3. بحار الانوار ، ج 77 ، ص 130
