" بخش دوم "
دفاع مشروع در فقه و حقوق بين الملل
« فصل اول »
دفاع مشروع در فقه اهل بيت (ع)
1. تاريخچه دفاع مشروع در فقه
در منابع اصيل اسلام مانند قرآن و سنت ، دفاع به عنوان حقي فطري و طبيعي به رسميت شناخته شده است و فقيهان اهل بيت (ع) نيز از آغاز اجتهاد به اين مهم همت گماشته و ديدگاه اجتهادي خود را در اين مسئله حياتي ابراز كرده اند .
دفاع در فقه شيعه به دو شاخه اصلي تقسيم مي شود :
الف) دفاع سازمان يافته از كشور در برابر تهاجم دشمنان كه از آن به جهاد دفاعي ياد مي كنند .
ب) دفاع فردي يا گروهي از جان و ناموس و مال خود و ديگران در برابر متجاوزان به آنها .
در اينجا به تاريخچه مختصري از هر دو نوع مي پردازيم .
1 _ 1. دفاع سازمان يافته (جهاد دفاعي)
ابوالصلاح حلبي از جمله فقيهان پيشين است كه به دفاع سازمان يافته پرداخته و نوشته است :
" جهاد با كافران و جنگ طلبان فاسق واجب است ... پس اگر از ناحيه بعضي كافران و جنگ طلبان خوف تجاوز به بعضي از سرزمين هاي اسلامي داده شود ، بر اهالي تمام اقليم ها لازم است با دشمنان متجاوز نبرد كنند . تفاوت جهاد نوع دوم (دفاعي) با نوع اول (ابتدايي) در آن است كه جهاد نوع اول جهاد ابتدايي است كه تنها در صورتي كه فرمانده حق و معصوم مردم را به جهاد دعوت كند بر مردم واجب است جهاد كنند ، اما نوع دوم از جهان اينگونه نيست و در هر صورت بر مردم واجب است . زيرا نوع دوم از جهاد براي ياري اسلام و دفع دشمنان از سرزمين هاي اسلامي است و اگر دشمنان اسلام دفع نشوند ، حق نابود گشته و دشمنان بر سرزمين هاي اسلامي مسلط شده و كفر رواج پيدا خواهد كرد . (1)
شيخ طوسي در كتاب هاي متعدد فقهي خود به جهاد دفاعي اشاره كرده و بعضي مباحث مربوط به جهاد دفاعي را عنوان كرده است . همو در كتاب " النهاية " پس از آن كه مشروعيت جهاد را تنها در صورت حضور معصوم (ع) يا منصوب خاص از جانب معصوم پذيرفته و جهاد همراه با پيشوايان جور و غير معصوم را خطا شمرده ، به دو مصداق از جهاد اشاره كرده كه در آن دو مورد جهاد در هر صورت مشروع ، بلكه لازم است :
1. جامعه و سرزمين اسلامي از جانب دشمن مورد تهديد واقع شود بگونه اي كه خوف نابودي جامعه اسلامي داده شود .
2. گروهي از مسلمانان مورد تهديد دشمن قرار گيرند .
در پايان به صراحت اعلام كرده كه در اين صورت جهاد لازم است و مجاهد مي بايست قصد دفاع از خود و يا حوزه اسلام و مؤمنان را بنمايد ، نه قصد جهاد همراه امام جائر يا وارد نمودن كفار به دين اسلام (جهاد ابتدايي) . (2) شيخ در كتاب " الاقتصاد " (3) و " المبسوط " (4) نيز مباحث مربوط به جهاد دفاعي را مطرح كرده است .
راوندي در كتاب " فقه القرآن " به دليل مشروع بودن دفاع پرداخته و پس از ذكر آيه شريفه ... فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ .... (بقره/194) نوشته است :
" ممكن است براي مشروعيت دفاع به اين آيه استدلال كرد ، طبق آيه آنگاه كه دشمن به مسلمانان هجوم كنند بگونه اي كه ترس بر استيلاي دشمن رود ، جهاد با دشمنان متجاوز و مقابله به مثل واجب خواهد بود ، ولو امام عادلي فرماندهي اين جهاد را بر عهده نداشته باشد و مجاهد در نبرد خود قصد دفاع از خويشتن و دفاع از اسلام و اهل و عيال خود را بنمايد نه قصد جهاد ابتدايي همراه با امام جائر ." (5)
ابن زهره نيز به صراحت بر واجب بودن دفاع در صورت تجاوز دشمن فتوا داده است . (6) ابن حمزه پس از آن كه اصل جهاد را واجب كفايي معرفي كرده است ، در دو جا آن را واجب عيني مي داند : يكي در فرضي كه امام از شخص دعوت به جهاد كند و ديگري در صورتي كه از جانب دشمن بر اسلام و يا جان و مال مسلمانان احساس خطر شود . (7)
همچنين ابن ادريس حلي (8) ، حلبي (9) ، محقق (10) ، يحيي بن سعيد الهذلي (11) ، علامه حلي (12) ، شهيد اول و ثاني (13) بر لزوم دفاع به هنگام تجاوز دشمن فتوا داده اند .
كامل ترين تقسيم نسبت به انواع جهاد و دفاع را انديشمند فرزانه كاشف الغطاء (14) انجام داده است ، آن فرزانه جاويد ابتدا جهاد را به پنج قسم تقسيم كرد :
1. جهاد براي حفظ سرزمين و جامعه اسلامي از هجوم كفار .
2. جهاد براي دفع متجاوزان از تسلط بر جان و ناموس مسلمانان .
3. جهاد براي دفاع از گروهي از مسلمانان كه با كفار در حال نبردند و خوف استيلاي كفار بر آنان مي رود .
4. جهاد براي خارج ساختن متجاوز از سرزمين هاي اسلامي پس از استيلاي آن .
5. جهاد ابتدايي براي نشر و ترويج اسلام و دعوت كفار به اسلام .
سپس به بيان تفاوت ميان چهار قسم اول كه از مصاديق جهاد دفاعي هستند و قسم پنجم كه جهاد ابتدايي است پرداخته و چهارده فرق ميان اين دو نوع جهاد را ذكر كرده است . سپس به سه نوع ديگر از دفاع اشاره كرده و بيان كرده كه بر اين سه نوع تنها عنوان " دفاع " صادق است نه عنوان جهاد ؛ لذا احكام خاص جهاد نيز بر اين سه نوع دفاع بار نمي شود و آن سه نوع دفاع را به عنوان دفاع از جان ، دفاع از ناموس و دفاع از اموال معرفي كرده است .
2 – 1. دفاع از جان و ناموس و اموال
فقيهان پيشين شيعه درباره دفاع فردي يا گروهي از جان ، حريم و اموال را نيز مورد توجه قرار داده اند . نخستين فقيهي كه از اين نوع دفاع بحث كرده ، شيخ طوسي در كتاب هاي " النهايه و المبسوط " است . وي در كتاب " النهايه " كه يكي از متون اصلي فقه به شمار مي آيد نوشته است :
" دزد نيز محارب است ، آنگاه كه دزد بر انسان حمله كند ، شخص مجاز است با او مقابله كند و او را از خود دور سازد و اگر اين دفاع منجر به كشته شدن دزد شود بر وي قصاص و ديه نيست و خونش هدر است ." (15)
فقيه بزرگوار شيخ طوسي در كتاب ديگرش به نام " المبسوط في فقه الاماميه " بابي را تحت عنوان " كتاب الدفع عن النفس " باز كرده و مسائل مختلف مربوط به دفاع ، مانند تأثير دفاع در رفع مسئوليت كيفري از مدافع ، تناسب دفاع با تجاوز ، گستره دفاع مشروع و ... را متعرض شده است . (16)
بعد از شيخ تا زمان محقق حلي (ره) فقيهان تنها به ذكر بعضي فروعات مربوط به دفاع بسنده كرده و بابي را به اين بحث اختصاص نداده اند ، به عنوان مثال قاضي ابن براج در حد زنا به دفاع از ناموس اشاره كرده و در پاسخ ها به اين سؤال كه اگر در خانه اي كشته اي يافت شود و صاحبخانه ادعا كند او را بدين خاطر كشته است كه در حال زنا با زوجه اش يافته ، حكم چيست ؟ نوشته است :
" اگر صاحبخانه بينه اي دارد كه ادعاي او را تصديق كنند و شهادت دهند بر قاتل قصاص نيست و اگر قاتل بينه اي ندارد در اين صورت قول ، قول ولي مقتول است و قاتل قصاص مي شود ." (17)
قاضي ابن براج (18) و راوندي (19) دفاع در برابر دزد را عنوان كرده اند و در صورت كشته شدن دزد خونش را هدر دانسته اند . ابن ادريس نيز در مبحث حد محارب دفاع از حمله دزد را با تفصيل بيشتري مطرح ساخته و پس از معذور شمردن مدافع نسبت به جرائمي كه مرتكب شده به مسئله تناسب دفاع با حمله نيز پرداخته است . (20)
پس از شيخ طوسي نخستين فقيهي كه براي دفاع مورد بحث باب مستقلي قرار داده ، محقق حلي در كتاب " الشرايع " است . آن محقق فرزانه در كتاب " الحدود " پس از تعريف حد و تعزير بيان و تفاوت آن دو ، مباحث مربوط به هر يك از حد و تعزير را در يك قسم مجزايي مورد توجه قرار داده ، در قسم اول ضمن شش باب درباره جرائمي كه موجب حد است بحث كرده و در قسم دوم در سه باب جرائمي را كه موجب تعزير است بيان كرده و باب سوم را به دفاع و احكام آن اختصاص داده است . (21)
-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_
پی نوشت:
1. الكافي في الفقه ، مجموعه سلسلة الينابيع الفقهية ، ج 9 ، ص 32 – 31
2. النهاية في مجرد الفقه و الفتاوي ، ص 289 .
3. الاقتصاد ، ضمن مجموعه سلسلة الينابيع ، ج 31 ، ص 3 .
4. المبسوط ، ج 1 ، ص 333 .
5. فقه القرآن ، ضمن سلسلة الينابيع ، ج 9 ، ص 113 .
6. غنية النزوع اليعلمي الاصول و الفروع ، ضمن سلسلة الينابيع ،ج 9 ، ص 151 .
7. الوسيلةالي نيل الفضيلة ، ضمن سلسلة الينابيع ، ج 9 ، ص 159 .
8. كتاب السرائر ، ضمن سلسلة الينابيع ، ج 9 ، ص 176.
9. اشارة السبق الي معرفة الحق ، ضمن سلسلة الينابيع ، ج 9 ، ص 195 .
10. شرايع الاسلام ، ج 1 ، ص 123 . مختصر النافع ضمن سلسلة الينابيع ، ج 9 ، ص 225 .
11. الجامع للشرايع ، ضمن سلسلة الينابيع ، ج 9 ، ص 233 .
12. قواعد الاحكام ضمن سلسلة الينابيع ، ص 244 . تبصرة المتعلمين ضمن سلسلة الينابيع ، ج 31 ، ص 185 . تلخيص المرام ضمن سلسلة الينابيع ، ج 9 ، ص 203 . منتهي المطلب ، ج 2 ، ص 903 .
13. شرح لمعه ، ج 2 ، ص 379 .
14. كشف الغطاء ، ج 4 ، ص 289 – 287
15. النهايه في مجرد الفقه و الفتوي ، ص 721
16. المبسوط في فقه الاماميه ، ج 8 ، ص 75
17. سلسلة الينابيع ، ج 23 ، ص 133
18. المهذب ضمن سلسلة الينابيع ، ج 23 ، ص 170
19. فقه القرآن ضمن سلسلة الينابيع ، ج 23 ، ص 191
20. كتاب السرائر ، ضمن سلسلة الينابيع ، ج 23 ، ص 273 .
21. شرايع الاسلام ، ج 3 و 4 ، ص 967
---------------------------------------------------------------------------------------------------
مطالب مرتبط پیشین :
ترور و دفاع مشروع (6)
ترور و دفاع مشروع (۵)
ترور و دفاع مشروع (۴)