حنیف نژاد از بنیان گذاران سازمان مجاهدین خلق( منافقین) گفته است که راه طی شده را صدبار خواندم. از زمان نقل این جمله تاکنون نسبت سازمان و نهضت آزادی همواره مورد بحث بوده است. برخی به صراحت اعضای سازمان منافقین را وارثان نهضت آزادی می نامند و برخی دیگر هرگونه ارتباط بین سازمان و اعضای نهضت آزادی را رد می کنند. هر چند این رابطه گروهک منافقین و نهضت آزادی به خصوص از زمان ورود این سازمان به فاز نظامی تاکنون بارها مطرح و مورد بحث قرار گرفته است، اما در روزهای اخیر مستند «راه طی شده بازرگان» باعث شده تا دوباره این مسئله مطرح و بین طرفداران و مخالفان این موضوع بحث کلامی ایجاد شود. اما به راستی چه ارتباطی بین سازمان مجاهدین و بازرگان وجود دارد؟
کلید فهم این مسئله کتاب راه طی شده بازرگان است. در واقع نگارنده اعتقاد دارد هر فرد برای آنکه بتواند، چرایی و چگونگی تاسیس سازمان مجاهدین را به خوبی متوجه شود، ابتدا باید راه طی شده را بخواند.
مهندس بازرگان در کتاب راه طی شده دغدغه ای را که در نوجوانی در او ایجاد شده بود بررسی می کند یعنی ارتباط دین و علم. اینکه این دو از چه جنسی هستند و اصلا ارتباطی با یکدیگر دارند یا خیر؟ مهندس با استدلال های علمی نشان می دهد که علم و دین هر دو یک راه را می روند و افرادی که راه علم را انتخاب کرده اند، سرانجام به این نتیجه می رسند که راه آن ها جدا از دین نیست. با این حال این چند خط فقط روایت ساده از کتاب راه طی شده مهندس بازرگان است، اما تاثیر عمیقی که این کتاب بر اعضای موسس سازمان گذاشت، تغییر نگرش آن ها به تغییرات جهان هستی است.
مهندس بازرگان تحت تاثیر علم گرایان و البته تفکر زمانه که ناشی از بسط و گسترش علم و نتایج آن بر زندگی انسان ها بود، تاریخی را از جهان هستی در کتاب راه طی شده روایت می کند که از آن تحت عنوان روایت خطی از جهان یاد می شود. در چنین نگاهی انسان از بدو آفرینش تاکنون در خط سیر تکامل و پیشرفت بوده است و از این رو نسل به نسل و سده به سده بر پیشرفت های او افزوده می شود. این نگاه به قدری به دستاوردهای علمی خوشبین است که ابعاد منفی توسعه علمی را کمتر در نظر می گیرد. (به عنوان مثال ابعاد کشتار با سلاح های جمعی و نسل کشی های مختلف در قرن بیستم). در چنین نگاهی علم در طول سده های مختلف به پیشرفت خود ادامه داد و در نهایت نتایج آن به الهیات می رسد.
این نگاه اگر مقایسه شود با نگاه «دورمحوری» که پیش از تسلط علم گرایان در بین مردم جهان حاکم بود، تاثیر آموزه های بازرگان بر مجاهدین بهتر درک می شود. نگاه دور محور جهان را مانند دور می بینند که مسیری را طی کرده و دوباره به جایگاه اول می رسد. به عبارتی آفرینش و سپس رشد و بالغ شدن و دوباره به مبدا هستی برگشتن. باید دقت داشت این نگاه دید واپس گرایانه ندارد بلکه به جای دید خطی، می گوید جهان دوباره به مبدا اولیه خود بر می گردد. اما در دید بازرگان این دید تغییر کرده و به خطی تبدیل می شود. اعضای سازمان نیز با خواندن کتاب راه طی شده دید خطی به جهان پیدا کردند و ضمن اینکه به این مسئله اعتقاد پیدا کردند که علم و دین یک راه را می روند. اعتقاد به اینکه دنیا مسیرخطی طی می کند، هر چند به خودی نگاه مثبتی به جهان است، اما در عین حال همین دید از تاریخ جهان قداست زدایی می کند. در این نگاه قدسیتی که نگاه دوری دارد و بر بازگشت به مبدا هستی در زمان مقدسی تاکید می کند، دیگر خبری نیست. در واقع این نگاه حتی به صورت غیرعمد از تاریخ بشر قداست زدایی می کند.
حالا این مسئله را اگر کنار بحثی که مهندس بازرگان می گوید، علم و دین یک راه طی می کنند، بگذاریم ارتباط سازمان و اندیشه های بازرگان بهتر کشف می شود. سازمان به این مسئله اعتقاد پیدا کرد که دین و علم یک راه را طی می کنند و با این دید وارد مبارزات علیه شاه شد. با این حال همان ابتدا گفتند مبارزه ابزار می خواهد و این ابزار می تواند از آموزه های مارکسیستی به مثابه علم گرفته شود. در واقع سازمان مارکسیست را علم حساب کرده و بهره جویی از آن را بدون اشکال دانست. با این دید اعضای سازمان شروع به خواندن کتب مارکسیستی کردند اما به مرور برخی از اعضا به این نتیجه رسیدند اگر دین و علم که اینجا مارکسیست باشد یک راه را می روند و هر دو به رستگاری منجر می شود، چه مانعی وجود دارد که ما راه علم را برای رسیدن به رستگاری انتخاب کنیم و اینجا نطفه تغییر ایدئولوژی سازمان بسته می شود.
در نهایت باید در نظر گرفت که آموزه های بازرگان باعث ایجاد تغییرات مبنایی در بین اعضای موسس سازمان شد، اما این مسئله به معنی این نیست که الزما این آموزه ها به همان مسیری ختم می شد که سازمان طی کرد، بلکه تفسیری که سازمان از بازرگان کردند آن ها را به نتایجی رساندن که نمود آن در سال های 50تا 54 دیده شد.
نویسنده: دکتر سیدمحسن موسوی‌زاده، بنیاد هابیلیان
