اشاره : آنچه از تاریخ و آثار به جا مانده برداشت می شود ، روشن است که دوران امام هادی (ع) پس از پدر بزرگوارشان از ویژگی ها و وقایع خاصی برخوردار بوده است ، بی تردید تبیین نظر اسلام ناب و کلام وحی در شرایطی که معتزله و اشاعره با عقاید مخصوص خود باعث بروز مباحثی همچون : جبر و تفویض ، امکان یا عدم امکان رؤیت خدا ، افکار غلات ، قدیم یا حادث بودن قرآن و اندیشه های صوفی گرایانه ناصحیح گشته بودند ، کار بسیار خطیری بود .
لذا در این برهه فکری جامعه ، حضور امام هادی (ع) بود که مانند پدران خویش به پاسخگویی و مبارزه با این افکار و عقاید انحرافی پرداختند و به عنوان حجت خدا و امام مسلمین به دفاع از حریم دین خدا و جلوگیری از نفوذ افکار انحراف آمیز همت گماردند و به تحقیق که آن امام همام نقش مهمی در این زمینه ایفا نمودند .
در این رابطه و جهت آگاهی بیشتر از برخورد و اقدامات حضرت امام علی النقی (ع) با گروه های انحرافی نظیر صوفیان و غلات ، گفتگویی انجام دادیم با حجت الاسلام و المسلمین قاسم خانجانی ، مدرس حوزه و دانشگاه و پژوهشگر تاریخ اسلام ، که حاصل آن تقدیم می گردد .
• در ابتدا مختصری از پیشینه اندیشه های صوفی گرایانه و ظهور این فرقه در اسلام را بیان کنید ؟
_ صوفی گری در حدود قرن های دوم و سوم هجری رایج شد ، حتی در قرن سوم و چهارم برخی از نویسندگان در آثار خود به طور جدی به آن پرداخته و به نوعی از آن حمایت کردند . به این معنی که روش نگارش و انگیزه آنان مستند به عملکرد بعضی از اصحاب صفه در زمان پیامبر اسلام (ص) بر می گشت که تا زمان های بعد هم حضور داشتند .
و متأسفانه عقاید و آراء این افراد (صوفیان) به عنوان یک تفکر ارزشمند دستمایه و پشتوانه ای برای اثبات مطالب کتب قرار می گرفت و این امر به گونه ای باعث رواج اندیشه این فرقه گردید ، محال این که به طول کل صوفی گری با صفه بسیار متفاوت بوده و این مسئله به اثبات رسیده است .
• در عصر امام هادی (ع) این فرقه از چه جایگاهی برخوردار بودند و چه اقداماتی انجام می دادند ؟
_ اینان پس از فراز و نشیب های طی شده در ایام گذشته در زمان امام هادی (ع) گرفتار تفکراتی همراه با نوعی دین گریزی و گونه ای تعبد جدید نسبت به مسائل فقهی و شرعی حتی نسبت به نماز و احکام مسلم دین شده بودند .
صوفیان در این دوره تحت پوشش زهد و کناره گیری از دنیا به گمراه کردن مردم و منحرف کردن آنان از خط امامت مشغول بودند ، همچنین ضمن برپایی جلسات و محافل در زمینه ارتزاق مادی خود کوشش کرده و به شکلی حمایت مادی مردم از آنان را وظیفه و مأموریت آنها قلمداد می کردند .
و با توضیح این که آنان (رهبران فرقه) فرصت کار کردن و وارد شدن در مسائل سیاسی و اجتماعی را ندارند ، به ادعای خود ثبات و اطمینان می بخشیدند ، از این رو بخشی از مردم هم فریب این اعمال را خورده و در جلسات آنان حضور پیدا می کردند .
• با توجه به این فعالیت ها و اقدامات صوفیان و نیز سایر گروه های انحرافی از قبیل غلات و غیره ، امام هادی (ع) چه موضعی در برابر آنان اتخاذ کردند ؟
_ امام هادی (ع) با اطلاع از برنامه های این گروه ها و نیز حضور برخی شیعیان در مجالس آنها ، به طور صریح شیعیان را از همنشینی و نزدیکی با آنان و ورود به جلسات شان بر حذر می دارند ، حضرت اینگونه افراد (صوفیان) را شیطان و همنشینان آنان را همنشینان با شیطان معرفی کرده و آنان را نابود کننده پایه های دین می دانند .
صوفیان در نظر امام هادی (ع) زهد نمایانی بودند که جز تن پروری و استفاده از شب زنده داری به عنوان حربه ای برای شکار مردم و نعمت ها هدف دیگری نداشتند ، در کتاب روض الجنان مرحوم محمد باقر خوانساری در این باره روایات متعددی آمده است .
و این که امام با قاطعیت تمام آنان را مورد نکوهش قرار داده و ویژگی های مذمومی را برای آنان بر می شمارند ، امام هادی (ع) شرکت کنندگان در جلسات صوفیان و همنشینی با آنان را به طور آشکار احمق معرفی می کنند .
حقیقت این است که اگر آن بخشی از اندیشه های صوفی که منطبق بر عرفان دینی و رایج بین علمای اسلام است را در نظر بگیریم ، کسی مخالف با آن نه در زمان امام هادی (ع) و نه در زمان دیگری نیست .
اما وقتی این فرقه به شکل جریان انحرافی در آمده و ریاکارانه برای این که پوشش و سیری جهت اعمال خلاف و راحت طلبی و خالی کردن شانه از بار مسئولیت داشته باشند ، دست به چنین اقداماتی می زنند ، در این صورت اگر در عصر حاضر نیز اتفاق افتد ، چرا که اختصاص به سال های حیات و امامت ایشان ندارد و فرمایش حضرت دستور العمل کلی برای همگان است .
از این رو در زمان خودمان نیز با تأمل در زندگی عرفا و علمای برجسته ای همچون امام خمینی (ره) و نیز استادان ایشان از جمله آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی و آیت الله شاه آبادی و در حال حاضر آیت الله بهجت و سایر علما شاهدین مسئله هستیم که نه تنها دارای شکل ظاهری خاصی نیستند ، بلکه آنها مخالف با عبادت و تهجد دور از اجتماعی بودن و مسئولیت ناپذیری می باشند .
اینان در هر برهه ای از زمان در متن جامعه قرار داشتند و همراه با انجام مسائل عبادی و عرفانی به طریق اولی ، اظهار نظر و ارائه تئوری های سیاسی و اجتماعی هم داشته اند ، پس غرض این که اگر مرز و حد بین این دو تعریف شناخته شود (عرفان واقعی و عرفان صوفیان زمان امام هادی (ع) و قبل و بعد آن) آنگاه خواهیم دید که چرا حضرت همنشینی با آنان را هم صحبتی با شیطان تلقی می کنند .
گذشته از این مردود دانستن عقیده این گروه با شرایط انحرافی و غیر واقعی بودن آن مورد توصیه و توجیه اسلام و پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) هم قرار گرفته است که روایات متعددی در این زمینه در اختیار است .
گروه انحرافی دیگر غلات بودند که ائمه (ع) را فوق تصور قلمداد کرده و تلقی آنان از امامان معصوم تلقی خداگونه بود ، امام با این افراد به شدت مخالفت می کردند و حتی برخی از سرکردگان شان را ضمن طرد نمودن از دایره اسلام و شیعه مهدور الدم اعلام نمودند .
حضرت بر این عقیده اند که آنان (غلات) نه تنها شیعه نیستند ، بلکه مشرک و کافرند و خونشان حلال می باشد که این روایات در کتاب " اختیار و معرفت " مرحوم طبرسی هم آمده است .
به عنوان مثال به امام هادی (ع) عرض می کنند که علی بن حسکه قمی (یکی از سردمداران غلات) شما را خدا و خودش را به عنوان نبی و پیام رسان شما معرفی کرده و خود را باب شما می داند . امام هادی (ع) صریحاً و سریعاً او را رد می کنند و بیزاری خویش را از او اعلام می دارند و فرمان قتلش را صادر می کنند .
• برنامه ها و اقدامات عملی امام هادی (ع) در این اوضاع چه بوده است ؟
_ یکی از اقدامات این بود که امام در مواقع مختلف به شبهات و سؤالات پیش آمده برای مسلمانان در این مورد پاسخ می دادند ، تا زمینه گسترش حضور افرادی که به بهانه دریافت جواب های خود در مجالس شرکت می کردند ، کاهش یابد و به احتمال زیاد یکی از دلایل ایجاد شبکه وکالت و تعیین وکیل در نقاط مختلف توسط امام به همین منظور بوده است .
گفتنی است که فعالیت این شبکه از لحاظ اقتصادی نیز مد نظر قرار گرفته بود و در زمان امام عسگری (ع) هم به اوج رواج خود رسید ، این سیر در زمان امام زمان (ع) ضروری و لازم به نظر رسید و از عصر غیبت کبری تا هم اکنون نیز ادامه دارد .
هر چند جرقه این اقدام به زمان امام صادق (ع) باز می گردد ، اما شکل گیری منسجم و اصولی آن و نیز توزیع نیروهای وکلا در زمان امام هادی (ع) صورت گرفت تا مسلمانان احساس وجود خلاء بین خود و امام زمان شان را احساس نکنند .
