محمد علي اماني فرزند مرحوم حاج سعيد اماني ، از منسوبين و نيز منصوبين شهيد لاجوردي در دوران تصدي دادستاني تهران است . او از آغاز مسئوليت قضائي آن شهيد همراه با او به دادستاني رفت و پس از چندي حكم رياست زندان اوين را از او دريافت كرد .
او در مقطع همكاري با لاجوردي ، از يك سو شاهد اقدامات و تلاش هاي قضائي و اصلاحي او و از سوي ديگر نظاره گر تلاش هاي ضد انقلاب و نيز مخالفين داخلي سيد براي از ميان برداشتن و يا منزوي كردن وي بوده است .
* از چه مقطعي و چگونه با شهيد لاجوردي آشنا شديد ؟
_ آشنايي من با شهيد لاجوردي از دوره نوجواني بود كه ايشان در زندان به سر مي بردند . در سال 54 – 55 از زندان كه آزاد شدند به دليل ارتباط خانوادگي كه با ايشان داشتيم با شخصيت وي آشنا شديم و ارتباط مان تا زمان شهادت ايشان ادامه داشت .
* در مورد شيوه هاي مديريتي شهيد لاجوردي در دوره تصدي دادستاني ، تحليل هاي متفاوتي وجود دارد ، ويژگي هاي مديريتي ايشان از نظر شما كدامند ؟
_ شهيد لاجوردي انسان بسيار وارسته اي بود ، مرد صادق و با اخلاصي بود . به اعتقاد من يك مسلمان واقعي و مقيد به مباني اسلام و ذوب در ولايت فقيه بود . ما هميشه در مسير حركت ايشان در كنارشان بوديم و احساس مي كرديم كه لاجورد وجود ايشان به لباس وجود بسياري از جواناني كه از راه مستقيم منحرف شده بودند ، رنگ زد .
در سال هاي قبل از انقلاب ، شهيد لاجوردي در زندان جزو نخستين كساني بود كه رگه هاي نفاق را تشخيص داد و به جوانان بسياري ياري رساند كه از راه مستقيم منحرف نشوند . همه كساني كه در آن مقطع در زندان هاي رژيم سفاك بودند خيلي خوب به اين نكته واقف هستند كه شهيد لاجوردي جريان نفاق را خوب شناخت و تلاش هاي زيادي هم براي كمك به ديگران كرد و در اين راه حتي از سوي دوستان نزديك هم مورد سؤال و زير فشار بود .
در سال هاي بعد از انقلاب هم غير از جنبه هاي مديريتي كه براي هر مديري ضرورت دارد ، همين مسير تلاش براي مبارزه با خط نفاق را در پيش گرفت و غير از اداره مسائل اجرايي ، در جهت انسان سازي و تأثير گذاري اخلاقي و رفتاري ، وقت خاصي را صرف كرد .
شهيد لاجوردي براي اين كه بتواند انساني را كه از مسير اصلي منحرف شده بود برگرداند ، شايد ساعت ها و روزها وقت مي گذاشت . يادم هست كه فردي اظهار مي كرد كه كمونيست است و در زندان هم بسيار بر اين مسئله تأكيد داشت . شهيد لاجوردي به او مي گفت كه تو در واقع مسلمان هستي و ظاهراً اين ادعا را مي كني .
شاهد بودم كه حدود دو ماه ساعت ها پس از اتمام كارش در زندان مي ماند و با او صحبت مي كرد و همه ادله هايي را كه به او ثابت مي كرد كه مسلمان است ، برايش مطرح مي ساخت و گاهي تا پاسي از شب با او صحبت مي كرد . او پس از صحبت هاي زيادي كه با شهيد لاجوردي داشت به اين اعتقاد رسيد كه مسلمان است و شهادتين را گفت .
شهيد لاجوردي تا زماني كه آن فرد به اين اعتقاد نرسيد همه توانش را به كار گرفت تا او را به مسير اصلي برگرداند و همه وقتش را مي گذاشت و برايش هيچ فرقي نمي كرد كه در موقعيت دادستاني هست يا جاي ديگر .
در دوره تصدي دادستاني انقلاب هر هفته براي زنداني ها مراسم مخالف مذهبي داشتيم ، بعضي از شخصيت هايي كه براي سخنراني مي آمدند ، با اين منظره مواجه مي شدند كه همه دخترها و پسرهاي زنداني ناگهان شعار مي دادند " زندان دانشگاه است ، منافق رو سياه است" . بعضي از دوستان مي پرسيدند كه آيا اين عكس العمل ها واقعي هستند؟
وقتي ما برايشان تشريح مي كرديم كه در داخل زندان كارهاي فرهنگي گوناگوني انجام مي شود كه متولي اغلب آنها هم شهيد لاجوردي است ، آنها متوجه مي شدند كه در درون اين افراد چه تحول عجيبي به وجود آمده ، شعارهايي كه اينها مي دادند حسينيه را به لرزه در مي آورد.
شرايط به گونه اي بود كه اكثر اينها هنگامي كه با مواضع اصولي و شفاف شهيد لاجوردي روبرو مي شدند ، دست از مواضع خودشان مي كشيدند ، مصداق كامل " اشداء علي الكفار و رحماء بينهم " بود . در بيرون از زندان از لاجوردي چهره بسيار خشن و غضب آلودي ساخته بودند ، ولي وقتي افراد در داخل زندان با او مواجه مي شدند و ارتباطاتي بسيار صميمي با وي بر قرار مي شد ، از آن مواضع دست بر مي داشتند .
مصداق بارز آن هم آن دسته از اعضاي گروه فرقان بودند كه دست شان به خون كسي آلوده نشده بود و در داخل زندان تحت تأثير همين تعاليم متحول شدند و عده اي از آنها به جبهه هاي حق عليه باطل رفتند و شهيد هم شدند . اين تحولات مرهون مديريت ، ديدگاه هاي فرهنگي و رفتاري شهيد لاجوردي و به خاطر نيرو و وقتي بود كه براي اينها مي گذاشت .
* شيوه هاي مديريتي شهيد لاجوردي تا چه حد مورد تأييد مسئولين وقت بود ؟
_ دادستاني انقلاب براي حمل سلاح توسط مسئولين مجوزهايي را صادر مي كرد ، من خودم براي پر كردن فرم مخصوص توسط شخص شهيد رجايي خدمت ايشان رفتم . ابتداي انقلاب بود و يكي از سؤالات آن فرم اين بود كه : " خودتان را تا چه حد حزب اللهي مي دانيد ؟ " شهيد رجايي در آنجا نكته اي را نوشته بود كه هميشه در ذهنم هست و به دوستانم گفته ام . اين جمله كاملاً ديدگاه شهيد رجايي را نسبت به شهيد لاجوردي نشان مي دهد ، ايشان در آنجا قيد كرده بود : " اگر هم حزب اللهي باشم از لاجورد ، لاجوردي هاست ."
من از شخصيت هاي مختلف مواضع مشابهي را ديده ام ، شهيد لاجوردي فقط براي خدا كار مي كرد و مطلقاً منتظر اين نبود كه كسي او را تأييد كند . مسئوليت ها و مسندها برايش همان حكم حضرت امير را داشت .
من از دوراني كه در كنار ايشان افتخار همكاري داشتم اين فرمايش اميرالمؤمين را به ياد مي آورم كه مسند و حكومت اگر به خاطر غير خدا باشد از آب دهان بز هم كم ارزش تر است . او بسيار تلاش داشت كه سرباز راستين امام و انقلاب شاد ، اهل سازش با هيچ جرياني نبود .
در مقطع سال هاي 60 تا 62 كه برخوردهايي با جريان نفاق داشتيم كه بعضاً مورد تأييد برخي از مسئولين نبود ، يك روز در دادسراي انقلاب بوديم و شهيد لاجوردي با امام ملاقات داشتند . در آنجا در محضر امام عنوان كرده بودند : " اين سازش هايي كه بعضاً در مورد جريان نفاق مي شود و اين فشارهايي كه به من مي آورند و صدمه هايي كه از اين طريق بر پيكر انقلاب وارد مي آيد ، به قدري برای من دردناك است كه گويي گوشت بدن مرا تكه تكه مي كنند ."
امام در پاسخ فرموده بودند : " اجداد پاك شما در بعضي از مقاطع سكوت مي كردند . " شهيد لاجوردي هنگامي كه برگشتند ، گفتند : " من ديگر هيچ حرفي نمي زنم و تابع نظر امام هستم ." در جلسه توديعي هم كه برگزار شد و دادستان وقت كشور آمدند ، عده اي شعار دادند كه شهيد لاجوردي از منصب خود بر كنار نشود .
شهيد لاجوردي پشت تريبون رفت و گفت : " مي خواستم در مورد آينده انقلاب حرف هايي بزنم كه اين عمل شما باعث شد سكوت كنم ." همين برخورد نشان مي دهد كه ايشان براي حفظ انقلاب و به ويژه اطاعت از امر امام حتي در جايي كه ضرورت ايجاب مي كرد سخن بگويد ، مظلومانه سكوت مي كرد و حرفي نمي زد .
* حمايت هاي حضرت امام از شهيد لاجوردي از طريق مرحوم حاج سيد احمد آقا در ابتداي امر تا بدان پايه بود كه شهيد توانست به حد گسترده اي با جريان نفاق مقابله كند . به نظر شما به رغم اين حمايت گسترده ، چرا شهيد لاجوردي نتوانست آنگونه كه دلخواه او بود اين جريان مبارزاتي را به سرانجام برساند ؟
_ حمايت مرحوم حاج سيد احمد آقا و ارتباط شهيد لاجوردي با حضرت امام دائمي بود و استمرار داشت . به هر حال جرياني در صدد حذف شهيد لاجوردي بود ، چون قبل از انقلاب و در زندان مشاهده كرده بودند كه شهيد لاجوردي جريان نفاق را دقيقاً شناسايي كرده است . او اعتقاد داشت كه اينها روزي عليه نظام اقدام خواهند كرد كه اين اتفاق هم افتاد .
او معتقد او اينها براي اين كه بتوانند به جمهوري اسلامي صدمه بزنند با خارج از مرزها ارتباط دارند ، اينها ديدگاه هاي لاجوردي در اوايل انقلاب و دوراني بود كه جريان نفاق به شكلي علني فعاليت مي كرد و شهيد لاجوردي به دليل همان شناخت عميقي كه از اين جريان داشت توانست با آن مبارزه كند و در مبارزه اش هم موفق بود .
شهيد لاجوردي با تمام عناصر اصلي جريان برخورد كرد ، به طوري كه همگي ناچار به نيروهاي خارجي پناه بردند و باز يكي ديگر از شناخت هاي شهيد لاجوردي نسبت به آنها آشكار و اثبات شد كه مي گفت اينها وابسته به بيگانگان هستند و با حمايت ها و امكاناتي كه از آن طرف مي گيرند ، در داخل با انقلاب مبارزه مي كنند . به نظر من شهيد لاجوردي در اين زمينه كاملاً موفق بود .
جرياناتي هم بودند كه نمي خواستند ايشان موفق شود ، ولي خوشبختانه شهيد لاجوردي تا حد زيادي توانست منويات خود را محقق كند . شما در سال 67 و پس از عمليات مرصاد مواضع امام را نسبت به منافقين با شهيد لاجوردي مقايسه كنيد .
با تحليل اين سخنان كاملاً مشخص مي شود كه عزم نظام در مقابله با جريان نفاق از همان ابتداي انقلاب ، عزم راسخي بود كه امام در خط مقدم آن بودند و شهيد لاجوردي هم به عنوان يك سرباز نظام در خدمت منويات ايشان بوده است و وظايفش را انجام داد و روزي هم كه به او گفتند بايد كنار بروي ، بدون هيچ اظهار نظر گلايه آميزي برگشت و به كار اصلي خودش پرداخت .
* هنوز هم عده اي از معاندين انقلاب در سايت هاي خود سعي مي كنند از شهيد لاجوردي چهره اي را تصوير كنند كه از زبان زور و تهديد و اعدام استفاده مي كرد . جرياني كه طرفدار قاطعيت ايشان بودند و هستند بيشتر مربوط به نيروهاي حزب اللهي و طرفداران صديق انقلاب بودند . جريان سومي هم هستند كه انگاره هاي موجود را نفي مي كنند ، در ميان اينها حتي عده اي از توابين هم ديده مي شوند كه در خارج از كشور خاطرات خود را نوشته اند . اينها انگاره هاي موجود را نفي و بر رأفت شهيد لاجوردي تكيه مي كنند . همين نشان مي دهد كه برخوردهاي شهيد لاجوردي نسبت به افراد گوناگون را بايد تقسيم بندي كرد . شما با توجه به نزديكي كاري كه با ايشان داشتيد ، اين تقسيم بندي را تا چه حد قبول داريد ؟
_ شخصيت شهيد لاجوردي همان طور كه عرض كردم نمونه بارز " اشداء علي الكفار و رحماء بينهم " بود . شهيد لاجوردي بخش اعظم وقت خود را صرف كار فرهنگي مي كرد . در هيچ جاي دنيا سابقه ندارد كه براي زنداني ها برنامه هاي سخنراني ، مراسم عزاداري هاي ديني و امثال اينها بگذارند ، اردوهاي فرهنگي و برنامه استخر داشته باشند و به خارج از زندان بروند .
ما همه اين برنامه ها را در دوره تصدي شهيد لاجوردي براي پسرها و دخترها اجرا مي كرديم و براي اين كه زنداني ها در نماز جمع شركت كنند ، برنامه ريزي داشتيم و هر هفته عده اي از آنها را مي برديم . هر جمعه برنامه اردوي خارج از زندان براي آنها داشتيم . داخل زندان برنامه شنا و ورزش داشتيم و در تابستان استخر 24 ساعته دائر بود و برنامه ريزي كرده بوديم .
كساني كه به شهيد لاجوردي نزديك بودند مي دانستند كه او براي ارتباط با زنداني ها روش رأفت آميز و انسان دوستانه اي داشت و هيچ كس نمي تواند اين را نفي كند . حتي معاندين اصلي او هم به توجه زياد شهيد لاجوردي به زندانيان اعتراف داشتند . او هر كسي را كه احساس مي كرد مي تواند از اين ورطه نجات دهد همه وقت و انرژي اش را براي او مي گذاشت .
او از سال 1358 كه اين مسئوليت را به عهده گرفت ، همه وقتش را صرف اين كار كرد . بعضي ها هم كه با او آشنايي نداشتند و از دور قضاوت مي كردند اين حرف ها را از روي تبليغاتي كه در موردش انجام مي شد ، مي زدند . اين قضاوت كه او شخصيت خشني داشت به هيچ وجه صحت ندارد و اسناد و مداركي كه از دوران تصدي و مديريت او در سازمان زندان ها كه از سال 68 آغاز شد ، به جا مانده ، كاملاً بيانگر شيوه هاي مديريتي وي و بسيار عجيب است .
يك بار در آغاز دوران تصدي در سازمان زندان ها ، شهيد لاجوردي براي بازديد به دارالتأديب كن كه بزهكاران زير 18 سال را در آنجا نگه مي دارند ، رفته و شرايط و عدم امكانات آنجا به قدري روي او تأثير گذاشته بود كه گويي فرزندان خودش در آنجا بودند و تا امكانات آنها را از هر لحاظ فراهم نكرد ، از آنجا بيرون نيامد .
قرار بود آن بازديد دو ساعت طول بكشد ، ولي از آنجا تكان نخورد تا امكاناتي را كه مي شد در آن فرصت فراهم آورد ، تهيه كند و در اختيار مسئولين آنجا قرار دهد . اين قدر عاطفي بود كه در مقابل چنين شرايطي همه توان خود را مي گذاشت تا وظايفش را انجام بدهد .
* يكي از محورهاي ثابت تبليغات دشمنان در دهه گذشته عليه برخي از چهره هاي صادق نظام ، طعنه زدن به آنها از باب جريان تواب سازي است . اين مسئله در ابعاد مختلف در داخل و خارج كشور توسط معاندين نظام و برخي از رسانه ها مطرح مي شود و طبيعتاً آماج اين حملات شخص شهيد لاجوردي است . شما چه تلقي اي از جريان تواب سازي در آن مقطع داريد و سلامت كيفي و بازدهي آن را چگونه ارزيابي مي كنيد و اين جريان را تا چه حد از امتيازات مديريت شهيد لاجوردي مي دانيد ؟
_ شهيد لاجوردي يك مدير بسيار اثر گذار بود و لذا خيلي ها سعي مي كردند چنين چهره اي از او در اذهان عمومي بسازند . ايشان در انسان سازي ، اثرات بسيار ارزشمندي داشت ، لذا از همان روزهاي قبل از انقلاب جرياناتي بودند كه چون نمي خواستند جوانان رويكردي به شهيد لاجوردي داشته باشند ، چنين اقداماتي را انجام مي دادند .
يادمان هست كه وقتي ايشان شهيد شد ، بعضي از رسانه هاي ما نوشتند : " لاجوردي به قتل رسيد ." در حالي كه شهيد لاجوردي شاخصه يك جريان بود . او كسي بود كه در مكتب اسلام آموزش ديده و خدمات ويژه اي را انجام داده بود .
به نظر من سرمايه گذاري معاندين و مخالفان نظام بود كه شهيد لاجوردي را به شكلي جلوه دهند كه جوان هاي ما با آراء و افكار و اهداف او آشنا نشوند كه به اعتقاد من اين همه سرمايه گذاري كه كردند ، حاصلي نداشت و به نتيجه نرسيدند ؛ و شهيد لاجوردي در حياتش وظايفش را انجام داد و پس از شهادت هم به لطف خدا ثابت شد كه او كسي نبود كه آنها ترسيم كرده بودند و سمومي كه معاندين در ذهن جوان ها تزريق كرده بودند با خون او شسته و چهره او به عنوان يك خدمتگزار واقعي و عاشق نظام و ولايت شناسانده شد .
* سؤال من به طور مشخص اين بود كه جريان برگرداندن زندانيان گروهكي كه اينها اصطلاحاً به آن تواب سازي مي گفتند ، به صورت اصيلش به چه شكل بود و چه رويكرد غالبي در آن حاكم بود . هدفم اين است كه با تبيين اين جريان پاسخي به القائات اينها به عنوان يك جنبه منفي داده شود و جريان برگرداندن زندانيان توسط شما به درستي بيان شود ، تا آشكار گردد كه رويكرد شهيد لاجوردي در اين زمينه چگونه بود .
_ شهيد لاجوردي قبل از اين كه به كيفر افراد بينديشد به اصلاح آنها مي انديشيد ، از ابتداي امر هم اين موضوع در دستور كار دادستاني انقلاب بود كه ما در داخل زندان به گونه اي عمل كنيم كه افراد از حقايق امور شناخت پيدا كنند و ساخته شوند ؛ به همين جهت هم شهيد لاجوردي در كنار دادسرا كه كار تحقيق را انجام مي داد و بازجوهايي كه تلاش مي كردند ماهيت اتهام زندانيان را بيابند ، مجموعه اي مديريتي را فراهم آورده بود تا افرادي كه به زندان مي آيند ، آموزش ببينند و با واقعيت ها آشنا شوند ، اهتمام وي بيشتر روي اين جنبه بود .
شهيد لاجوردي در طول مدت كار اداري ، رسيدگي به پرونده ها و جريانات اداري را انجام مي داد و پس از آن تازه وارد مرحله اصلي كارش را كه هدايت افراد با روش هاي آموزشي ويژه بود ، شروع مي كرد .
او ساعت ها كلاس درس و تحقيق گذاشته بود كه ساز و كار مرتب و منظمي هم داشت تا زندانيان از آنچه كه بودند به آنچه كه ضرورت داشت برسند . به نظر من اين جزو دقيق ترين طرح هاي شهيد لاجوردي بود و به اذعان خود زندانياني كه توبه كردند اين اقدام وي جزو مهمترين كارهايش و در واقع نوعي سرمايه گذاري انساني بود .
* بخشي از نيروهاي گروهكي دستگير شده ، جزو نظريه پردازان و نخبگان گروه ها و صاحبان قلم بودند و اينك سرمايه فكري و قلمي خود را در خدمت نظام قرار داده اند . برخورد با اين افراد با برخورد با سمپات هاي پر شور اما نه چندان مطلع و انديشمند تفاوت بسيار دارد و طبيعتاً ظرافت و هوشمندي خاصي را مي طلبد . از نحوه برخورد با بعضي از نخبگان اينها كه دستگير و بعضاً در زندان دچار تحول شدند ، خاطره اي داريد ؟
_ من همين قدر مي توانم بگويم كه شهيد لاجوردي با افراد متفكر و كليدي سازمان ها خودش وارد مذاكره مي شد و با توجه به اين كه به عمق افكار آنها واقف بود ، با درايت خاصي با آنها به بحث مي پرداخت .
من افراد زيادي را در اين زمينه مي شناسم ، ولي لازم نمي دانم اسم ببرم . يادم هست كه يكي از اينها از رهبران فكري كادرهاي اصلي يك جريان سياسي بود و در بحث با شهيد لاجوردي همه ديدگاه هاي ايشان را قبول كرد ، الان نمي دانم كجاست ، ولي در آن مقطع در حسينيه زندان دو جلسه سخنراني گذاشت و براي زندانيان سمپات سازمان صحبت كرد كه خيلي تأثير گذار بود .
يكي از روش هاي بسيار مؤثر شهيد لاجوردي اين بود كه از افراد كليدي سازمان كه فهميده بودند مواضع شان صحيح نبوده ، براي روشنگري استفاده مي كرد . يكي از شعارهاي اعضاي گروهك ها اين بود كه هدف وسيله را توجيه مي كند و مثلاً در خانه هاي تيمي شان رعايت بسياري از موارد را نمي كردند و مقيد به آداب و شعائر مذهبي نبودند و مي گفتند چون مبارزه مي كنيم تقيد به اين مسائل ضرورت ندارد . شهيد لاجوردي دقيقاً از اين افكار آگاهي داشت و لذا مي توانست در تحول افراد بسيار اثر گذار باشد .
* شهيد لاجوردي از جمله افرادي بود كه بسياري از آسيب ها را از انقلاب دور كرد و ساليان سال شدائد فراواني را در راه تحقق آرمان هاي انقلاب تحمل كرد . برخي آخرين مرحله زندگي ايشان را كه انقطاع كامل از عناوين رسمي و بازگشت به همان زندگي ساده قبلي بود ، درخشان ترين برهه زندگي وي مي دانند كه بيانگر اصالت اعتقادي و عدم وابستگي به دنيا و متعلقات آن است . از اين مقطع چه خاطراتي داريد ؟
_ شهيد لاجوردي به فعاليت و كار،اعتقاد عميقي داشت ، به همين دليل تا جايي كه نظام او را مسئول انجام كاري مي كرد وظايفش را به نحو احسن انجام مي داد و در جايي كه مسئوليتي را به او نمي داد ، كار را مقدس مي دانست و يك لحظه بيكار نمي نشست و ابداً ابايي نداشت كه چون روزگاري دادستان يا رئيس زندان ها بوده ، حالا كه مسئوليتي ندارد ، مثلاً فروشندگي يا خياطي كند .
او عميقاً معتقد بود كه انسان بايد وظيفه اش را انجام بدهد . اين ويژگي براي تمام كساني كه با او در ارتباط بودند الگوي تمام عياري از يك انسان مكتبي بود كه در هر مقامي و شغلي كه قرار مي گيرد ، كارش را به نحو احسن انجام مي دهد .
يادم هست كه يك بار به ايشان گفتم : " آقا ! شأن شما نيست كه برويد بازار و حجره را باز كنيد و مشتري راه بيندازيد . " بسيار عصباني شد و گفت : " يعني اينهايي كه در بازار كار مي كنند ، شأن ندارند ؟ اين چه حرفي است كه مي زنيد ؟ مگر من چه چيزي بيشتر از اينها دارم ؟ "
نسبت به اينگونه مسائل بسيار حساس بود ، به اعتقاد من اين رفتار شهيد لاجوردي براي آيندگان هم درس بزرگي بود كه رفتار يك مسلمان متعهد در دوره اي كه به او مسئوليت و مقامي مي دهند نبايد با دوره اي كه پستي ندارد فرق كند و در هر دو موقعيت بايد وظايفش را به نحو احسن انجام بدهد .
* آخرين خاطره اي كه از شهيد لاجوردي داريد ، چيست ؟
_ آخرين ديدار من با شهيد اين بود كه ايشان در خيابان ايران از طرف بالا مي آمد و من از پايين به طرف بالا مي رفتم . خدمت ايشان عرض كردم شما در اين شرايط چطور تنها هستيد ؟ لبخندي زد و به من هيچ نگفت و هر دو به مسير خود ادامه داديم كه به نظر من همان لبخند متضمن دهها نكته بود .
