از همان روزهای آغازین انقلاب اسلامی، حوادث تروریستی بارها و بارها مردم ایران را داغدار كرده است؛ به گونهای كه این حوادث بخشی جداییناپذیر از تجربه جمعی ملت ایران شدهاند. آمارهای مطرح شده در گفتمان سیاسی ایران و مورد تاكید مقامات رسمی نشان میدهد كه تا اوایل دهه ۱۳۹۰ شمسی، بیش از ۱۷ هزار ایرانی قربانی حملات تروریستی شدهاند. این قربانیان توسط بیش از ۳۰ گروه تروریستی هدف قرار گرفتهاند كه بخش عمدهای از این حملات در دهه پرتلاطم ۱۳۶۰ روی داده است. از میان بدنامترین این گروهها میتوان به سازمان مجاهدین خلق (منافقین)، حزب كومله كردستان ایران، حزب دموكرات كردستان ایران (حدكا)، حزب حیات آزاد كردستان (پژاک) و گروههای تكفیری همچون جندالله، جیشالعدل، القاعده و داعش اشاره كرد كه مسوول ترور ایرانیان از اقشار مختلف جامعه بودهاند.
این اقدامات تروریستی از طریق روشهای وحشیانهای همچون تیراندازیهای كور، بمبگذاری، شكنجه، مینگذاری، حملات انتحاری و دیگر شیوههای فجیع انجام شده است. از زمان آغاز انقلاب اسلامی، روند كلی فراوانی و گستردگی اعمال تروریستی در ایران به طور عمومی كاهش یافته است. با این حال، این روند كاهشی در دهههای مختلف متغیر بوده است. دهه 60 اوج فعالیتهای تروریستی علیه كشور بود، اما در دهه 70 و اوایل دهه 80، كاهش قابل توجهی در این اعمال و همچنین در تعداد قربانیان ترور مشاهده شد. این كاهش را میتوان تا حدی به سیاست خارجی دولت وقت نسبت داد. با این حال، اوایل دهه 80 شاهد ظهور گروه تروریستی جندالله در جنوب شرقی ایران بودیم.
عملیات این گروه به طور قابلتوجهی مقیاس فعالیتهای تروریستی در این دهه را افزایش داد و هم نیروهای نظامی و هم شهروندان عادی در استان سیستان و بلوچستان را هدف قرار داد. با آغاز دهه 90، شرایط بار دیگر دستخوش تغییر شد و مساله تروریسم در ایران و خارج از مرزها در بستر شرایط جدید شكل تازهای به خود گرفت. همانگونه كه پیشتر اشاره شد، تا اوایل دهه 90 بیش از ۱۷ هزار قربانی تروریسم در ایران به ثبت رسیده است. اگرچه مقیاس و فراوانی حوادث تروریستی دیگر قابل مقایسه با موج شدید حملات دهه ۱۳۶۰ نیست، اما یك پرسش مهم مطرح میشود: بازه زمانی بین اوایل دهه 90 تا سال 1403 چه وضعیتی داشته است؟
در این بازه ۱۴ ساله، چه وقایع تروریستی رخ داده و آیا نیازمند بررسی دقیقتر این دوره زمانی نیستیم؟ این بازه زمانی كه در تحولات وقایعی تروریستی در كشور كمتر به آن پرداخته میشود شایسته بررسی دقیقتری است تا اطمینان حاصل شود كه همه حوادث و قربانیان در روایت كلی از تحولات تروریستی لحاظ شدهاند. دهه 90 با تحولات قابل توجه منطقهای همراه بود كه چشمانداز تروریسم را تغییر داد و زمینه ظهور و فعالیت گروههای تروریستی تكفیری را فراهم كرد. در این دهه، ایران نقش محوری در عرصه بینالمللی، به ویژه در سوریه و عراق ایفا كرد و به طور فعال با گروههای تكفیری و تروریستی، به ویژه داعش، مبارزه كرد. در این نبردها، ایران ضربات سنگینی به این گروهها وارد كرد، اما خود نیز متحمل خسارات زیادی شد، از جمله شهادت تعداد زیادی از پرسنل نظامی و مستشاران. به عنوان بخشی از اقدامات تلافیجویانه، حمله انتحاری فاجعهبار گلزار شهدای كرمان توسط داعش رخ داد كه جان نزدیك به ۱۰۰ ایرانی را گرفت، صدها نفر را زخمی كرد و به عنوان یكی از هولناكترین حملات تروریستی در تاریخ معاصر ایران به ثبت رسید. سایر حوادث قابل توجهی كه در دهه 90 شهروندان ایرانی را تحت تاثیر قرار داد شامل حمله داعش به مجلس شورای اسلامی، دو حمله جداگانه به حرم شاهچراغ در شیراز توسط داعش، حمله به رژه نظامی در اهواز توسط جنبش مبارزه عربی برای آزادی اهواز (حركت النضال)، ترور دانشمندان هستهای توسط رژیم صهیونیستی و عملیاتهای متعدد تروریستی در جنوب شرق ایران توسط گروه جیشالعدل و دیگر گروههای تكفیری، بهویژه در استان سیستان و بلوچستان و موارد مشابه دیگر میشود.
دهه اول قرن جدید ابعاد جدیدی به ماهیت متغیر تروریسم در ایران افزوده است. بررسی گزارشهای اخیر مربوط به حوادث تروریستی به روشنتر شدن این تغییرات كمك میكند. جدیدترین گزارش سالانه ایران درباره تروریسم یعنی گزارش سال تروریسم 1402 شامل چند یافته قابل توجه است. نخست، دهها اقدام تروریستی توسط سازمان مجاهدین خلق (منافقین) در شهرهای مختلف كشور ثبت شده است. این اقدامات عمدتا شامل آتش زدن بنرها و پوسترهای عمومی در سطح شهر و پرتاب كوكتل مولوتف به مكانهای مختلف ازجمله اماكن مذهبی و ساختمانهای اداری بوده است. منافقین مسوولیت این اقدامات را به طور رسمی پذیرفتهاند و تصاویر این حوادث را در وبسایتهای رسمی خود منتشر كردهاند.
علاوه بر این، دو مورد حمله سایبری كه عاملان آن به طور رسمی مسوولیت آن را پذیرفتهاند نیز ثبت شده است؛ یكی توسط گروه هكری موسوم به «پرِدتوری اسپارو» (گنجشك درنده) مرتبط با رژیم اسراییل بر جایگاههای سوخت ایران و دیگری توسط منافقین بر وبسایت مجلس شورای اسلامی و خبرگزاری خانه ملت. اگرچه این اقدامات تلفاتی در پی نداشتند، اما حملات سایبری و خرابكاری در زیرساختهای حیاتی كشور نمایانگر بهروزرسانی در روشهای مورداستفاده گروههای تروریستی و تغییرات دنیای جدید تروریسم در عصر مدرن هستند. دومین یافته كلیدی تغییر توزیع جغرافیایی فعالیتهای تروریستی است.
اگرچه در سالهای اخیر شاهد كاهش قابل توجه اینگونه حوادث در مناطق غربی و شمال غربی كشور بودهایم، اما جنوب شرقی ایران، به ویژه استان سیستان و بلوچستان، به كانون جدیدی برای عملیات تروریستی تبدیل شده است. از میان ۵۰ حمله تروریستی ثبت شده در سراسر كشور در سال 1402، تقریبا نیمی از آنها (۲۲ مورد) در استان سیستان و بلوچستان رخ داده است كه بر تغییر تمركز این اقدامات خشونتآمیز تاكید دارد. این رویدادها از اوایل دهه 90 به طور چشمگیری تعداد قربانیان تروریسم را افزایش داده است و بر ضرورت بهروزرسانی آمار رسمی قربانیان تروریسم در ایران كه در حال حاضر ۱۷ هزار نفر اعلام شده است، تاكید دارد. این اهمیت در نشست خبری اخیر سخنگوی وزارت امور خارجه به صراحت بیان شد. همچنین اعلام شد كه فهرست جدید و بهروزرسانیشده قربانیان تروریسم به زودی رونمایی خواهد شد.
مراسم رونمایی از این فهرست بهروزرسانیشده با همكاری هابیلیان (خانواده شهدا یترور كشور) و وزارت امور خارجه برگزار خواهد شد. در حال حاضر، برخی رهبران گروههای تروریستی در ایران دستگیر و به دست عدالت سپرده شدهاند. به عنوان مثال، سركرده جنبش مبارزه عربی برای آزادی اهواز (حركت النضال) كه مسوول بمبگذاریهای متعدد در استان خوزستان بود و انجمن پادشاهی ایران (تندر) كه عامل فاجعه تروریستی انفجار در حسینیه رهپویان وصال شیراز بود، محاكمه شدهاند. همچنین سركرده گروه تروریستی جندالله كه در سرقت مسلحانه، عملیات بمبگذاری و حملات مسلحانه علیه پلیس و غیرنظامیان ایرانی دست داشته ، محاكمه شده است.
با این حال، بسیاری از گروههای دیگر همچنان با مصونیت در حال فعالیت هستند، به ویژه در كشورهای غربی از جمله اروپا و ایالاتمتحده. گروههایی مانند سازمان مجاهدین خلق (منافقین) به طور آشكار دفاتر خود را حفظ كرده و عملیات تروریستی علیه ایران را برنامهریزی میكنند و از حمایت این كشورها بهرهمند هستند. درحالی كه ایران جلسات دادگاهی متعددی برای رسیدگی به فعالیتهای تروریستی منافقین در داخل كشور برگزار كرده است، این تلاشها به هیچوجه كافی نیست. مجموعهای از اقدامات هماهنگ در مقیاس جهانی به شدت مورد نیاز است تا این گروهها درقبال اقدامات تروریستی كه انجام دادهاند، پاسخگو باشند.
