با نگاه ویژه به زندگی و تفکرات محمود عسکری زاده که کتاب " اقتصاد به زبان ساده" را نوشت.
اقتصاد به زبان ساده چه می گوید؟
برای آن که بدانیم اقتصاد به زبان ساده چگونه نوشته و به عنوان مانیفست اقتصادی تشکیلاتی که بعدها تحت عنوان سازمان مجاهدین خلق شناخته شد، باید به کتابها و جزوه های دیگر اعضای اصلی سازمان در سال های ابتدایی شکل گیری نیز مراجعه کنیم. یکی از مهمترین رساله های هسته اصلی مجاهدین در میانه های دهه 40، جزوه "متدولوژی" یا "شناخت" بود که پس از مطالعات گروهی توسط حسین روحانی نوشته شد. این جزوه آمیزه ای از آموزه های مارکسیسم و اعتقادات اسلامی بود.
دومین متن اثر گذار تئوریک سازمان که گرایش های مارکسیستی در آن مشاهده می شد، "راه انبیاء، راه بشر" بود که محمد حنیف نژاد آن را بر پایه تئوری های مهندس بازرگان نوشت. سومین اثر تدوین شده در سازمان، کتاب "تکامل" بود که علی مهین دوست آن را گردآوری کرد. این کتاب نیز از جمله آثاری بود که بینش مارکسیستی در تدوین آن مؤثر بود. محمد حنیف نژاد در سال 1349 سه کتاب یاده شده را در یک جزوه خلاصه کرد.
اما بعد از این متون، کتاب "اقتصاد به زبان ساده" محمود عسکری زاده مهمترین جزوه ای بود که مانیفست اقتصادی سازمان را مشخص می کرد. جزوه "اصلاحات ارضی در ایران" نیز توسط جمعی از اعضای تشکیلات به سرپرستی رسول مشکین فام در همین راستا تهیه شد. سهراب بهداد در مقاله ای با عنوان "گذار از سوسیالیسم به اقتصاد اسلامی" تحلیل های مجاهدین از روابط اقتصادی را مارکسیستی می داند. به عقیده او اقتصاد به زبان ساده تحلیلی است صریح و ساده از نظرات مارکس درباره "قانون ارزش کار، ارزش اضافی و استثمار". (مجله مهرنامه، شماره29)
سهراب بهداد که اقتصاد شناسی را زمینه ای نسبتاً نو در آموزش دانشگاهی و بررسی های علوم اجتماعی در ایران دهه 40 می داند، اشاره می کند که رشته اقتصاد تا سال های 1340 هنوز در دانشگاه های ایران تأسیس نشده بود. " تا آن زمان دانشجویان "اقتصاد شناسی" را در چارچوب برنامه ای می آموختند که به سیاق برنامه درسی دانشگاه های فرانسوی در سال های نخست این قرن تنظیم شده بود". از قضا عبدالحسین نوشین نیز تحصیل کرده دانشگاه سوربن فرانسه و با ادبیات این کشور آشنا و دو جزوه "اصول علم اقتصاد" و "مزد، بها، سود" را در فرانسه به فارسی برگردانده بود.
به هر حال حتی اگر فکر کنیم اقتصاد به زبان ساده محمود عسکری زاده برداشتی آزاد از اصول علم اقتصاد عبدالحسین نوشین نبوده، مقایسه محتوای دو کتاب، این گزاره تا حدودی اثبات می کند که چریک جوان تحت تأثیر نوشین، جزوه اش را به تحریر در آورده است.
دسترسی به جزوه اولیه اقتصاد به زبان ساده" امکان پذیر نیست، اما آنچه بجا مانده کتابی است به همین نام که در سال 1357 توسط مجاهدین خلق در تیراژ 5 هزار نسخه منتشر شده است. در مقدمه این کتاب نوشته شده "رساله حاضر در سال 47 تهیه شد و سپس در سال 50 تکمیل گردید." هر چند در این مقدمه نیز به زمان دقیق چاپ اول کتاب اشاره نشده، اما در شناسنامه کتاب منتشر شده در سال 1357، عنوان چاپ دوم قید شده است.
در مقدمه چاپ دوم کتاب ادعاهایی درباره اثر گذاری قابل توجه کتاب پس از انتشار چاپ اول مطرح شده و نکته قابل توجه این است که پیش از مقدمه، نام محمود عسکری زاده عنوان شده، بگونه ای که خواننده احساس می کند مقدمه چاپ دوم در آذر ماه 1351 به قلم او نوشته شده، اما اطلاعات آن نشان می دهد که احتمالاً فرد دیگری آن را نوشته است؛ به این دلیل که نویسنده اصلی کتاب در خرداد سال 1351 به جوخه اعدام سپرده شد.
به این بخش مقدمه چاپ دوم توجه کنید "در خلال سال های گذشته این مسئله بر ما روشن شد که این نوشته نه تنها تأثیر عمیق به لحاظ فهم و درک مسائل اقتصادی و اجتماعی بر روی برادران ما گذاشت، بلکه در عین حال ایمان انقلابی آنها را در امر مبارزه با امپریالیسم و مرتجعین داخلی به عنوان بزرگترین موانع راه تکامل انسان، راسخ تر و استوارتر ساخت."
به هر حال در مقدمه کتاب اقتصاد به زبان ساده، هدف از تهیه (نگارش) آن "آشنا ساختن افراد سازمان به ویژه اعضای جدید به اصول اولیه علم اقتصاد، نقش اقتصاد در ادوار تاریخی حیات بشر، اهمیت زیر بنایی آن، مفهوم استثمار و خلاصه منظور و هدفی که علم اقتصاد می بایست در عصر حاضر دنبال کند" عنوان شده است.
و در ادامه ویژگی های کتاب اینگونه شرح داده شده است: "در این رساله همواره دو چیز مورد توجه قرار گرفته، یکی ساده بودن مطالب تا بتواند برای تمامی افراد در هر سطحی، اعم از کارگر یا روشنفکر.... مورد استفاده باشد و دیگری تفهیم هر چه بیشتر مطالب از طریق آوردن مثال ها و نمونه های زنده و ملموسی که اکثر هموطنان ما در زندگی اجتماعی خود با آنها روبرو هستند، به علاوه تا با جواب دادن به آنها مطلب برای خواننده روشن تر شود."
در پایان مقدمه نیز اینگونه نتیجه گیری شده است: "انتشار این رساله در شرایط حاضر یعنی در هنگامی که برادران ما همراه سایر همرزمان شان از سایر گروه ها، مبارزه را هر چند دشوار ولی با ایمان به پیروزی آن، ادامه می دهند؛ کوششی است اولاً در بالا بردن دانش ذهنی فرزندان خلق و به ویژه پیشگامان انقلابی آن و ثانیاً پذیرش مسئولیت و شرکت فعال آنان در امر مبارزه با سرمایه داری و ارتجاع داخلی و تحقق آن سیستم اقتصادی و سیاسی که در بر گیرنده منافع طبقات محروم اجتماع و حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش باشد."
از اقتصاد تا مسئله کارگران
در فصل اول کتاب "اقتصاد به زبان ساده" اقتصاد علمی تعریف شده است که "تولید، تولید کنندگان و روابط تولید" را بررسی می کند. محمود عسکری زاده اعتصاب را یک عامل اقتصادی دانسته "چون تولید را کاهش می دهد. البته عملی است در جهت کاهش تولید ولی در عوض در جهت افزایش مزد کارگر." او در بخش دیگری از فصل اول کتاب به بیان چهار شیوه تقسیم تولید پرداخته است. اگر چه نام این شیوه ها به صراحت آورده نشده، اما یک مرور اجمالی نشان می دهد منظور چیزی نیست جز روایت مشهور مارکسیسم از تاریخ، یعنی " کمون اولیه، برده داری، فئودالیسم و سرمایه داری".
با این مقدمات نویسنده ابتدا به موضوع دلایل اهمیت صنعت نسبت به کشاورزی می پردازد و از آسیب پذیری کشاورزی در مقابل نوسانات آب و هوایی و محدودیت های زمین و آب نتیجه می گیرد که تکیه تنها بر کشاورزی کافی نیست. پس از آن به تدریج دیگر جنبه های نظریات مارکسیستی نیز مطرح می شود، البته با ساده ترین بیان ممکن :"کلید رشد سطح زندگی در صنایع خوابیده است. حالا ممکن است بگویید ای بابا اگر این طور بود باید تمام کارگران کارخانه ما وضع شان خیلی خوب باشد، چون در صنایع کار می کنند، در صورتی که در همین تهران خودمان اگر برویم نگاه کنیم کارگر کارخانه پارچه بافی 70 ریال مزد می گیرد و بچه ها و زن ها در کارخانه های متعدد از 35 ریال تا 70 – 60 ریال مزد می گیرند.
حرف شما کاملاً صحیح است. ما گفتیم اگر تولید زیاد شود و به دست تولید کنندگان برسد وضع تولید کنندگان بهتر می شود، ولی در کارخانجات این عمل انجام می گیرد؟ البته خیر. در کارخانه پارچه بافی و مونتاژ اتومبیل تولید زیاد می شود، درآمدها بالا می رود، ولی این تولید و درآمد بیشتر بین کارگران و صاحب کارخانه، عادلانه توزیع نمی شود.... خوب نتیجه این کار چه می شود؟ صاحب کارخانه غذای خوب، پوشاک خوب، تفریح، مسافرت ، قصر یخ، کاخ، گردش در شهرهای اروپا و آمریکا، شب نشینی و پارتی و غیره را برای خود مهیا می کند، در عوض کارگر هم 25 سیر گوشت (1875 گرم) می خرد و مقداری لپه هم در آن می ریزد و با آب زیاد یک به اصطلاح غذایی برای خود و خانواده اش درست می کند، بچه اش را هم نمی تواند به مدرسه بفرستد، یک اتاق هم در میدان شوش اجاره می کند، ماهی 300 ریال، لباسش را هم می رود میدان سید اسماعیل از کهنه فروشی ها می خرد."
لزوم توجه به اقتصاد چند پایه (متکی بر چندین محصول) از دیگر اشارات رساله در بخش صنعت است. فصل اول رساله با ارائه تعریفی از سرمایه ثابت (شامل مواد اولیه و ابزار) و سرمایه متغیر (نیروی کار) به نقل از مارکس به پایان می رسد.
مسئله ارزش
فصل دوم کتاب "اقتصاد به زبان ساده" به موضوع کار اختصاص دارد. در بخش نخست آن گفته می شود که "اصولاً کار ذاتی انسان است." و در بخش دوم به تدریج مفاهیمی همچون "ارزش کار، زمان کار اجتماعاً لازم و ارزش اضافی" تعریف می شوند که منشأ اقتصادی آنها نیاز به توضیح چندانی ندارد. سپس مدل اقتصادی که در آن کارفرما ارزش اضافی کارگر را تصاحب می کند، تبیین می شود. در مثال کتاب کارفرما در عرض 100 ساعت 25 ژاکت به قیمت هر یک 40 تومان تولید می کند، یعنی صاحب هزار تومان درآمد ناخالص می شود. با فرض 300 تومان هزینه کاموا، 200 تومان استهلاک سرمایه (ساعتی 2 تومان) و 50 تومان برق، هزینه ناخالص، مساوی 550 تومان می شود و در نهایت 450 تومان به دست می آورد.
عسکری زاده نتیجه می گیرد "اگر فرض کنیم همین تولید کننده ما یک کارگر هم استخدام کند و یک ماشین دیگر هم بخرد مسلماً کارگر هم اگر مهارتش مثل خود تولید کننده باشد، 450 تومان در پایان کار به دست خواهد آورد. ولی دراین موقع دیگر صاحب ماشین حاضر نمی شود 450 تومان را به کارگر بدهد، بلکه فقط 250 تومان به او می دهد و 200 تومان بقیه را برای خود بر می دارد. او می گوید سرمایه مال من است، در صورتی که ما گفتیم 200 تومان برای کاهش ارزش ماشین برداشته است..... در واقع او از کارگر نزول می گیرد... کارگر در مدت 100 ساعت، 450 تومان ارزش ایجاد کرده است که به دو قسمت تقسیم می شود، یکی 250 تومان که به آن "ارزش لازم" می گویند و دیگری 200 تومان که آن را "ارزش اضافی" می نامند. ارزش اضافی آن مقدار از حق کارگر است که پرداخت نمی شود و به جیب سرمایه داران می رود و سرمایه داران به آن سود می گویند. پس ارزش اضافی = سود." (اقتصاد به زبان ساده، 58 – 56)
نویسنده در ادامه می گوید: "کارفرما بخشی از سودش را به بانک می دهد و بخشی دیگر را به صورت کرایه به صاحبان مستغلات، پس تمام کسانی که در اجتماع پولدار می شوند از حق کارگر و دهقان می خورند." چندان عجیب نیست که با چنین مثالی، محمود عسکری زاده نتیجه می گیرد از آنجا که "دولت ها همیشه سعی دارند از افزایش مزدها جلوگیری کنند، چون سیستم سرمایه داری با این افزایش متزلزل می شود" ، باید حکومت استثمارگر سرنگون و دولتی توسط خود کارگران تشکیل شود.
مقوله "ارزش" در دیدگاه مجاهدین خلق و از جمله کتاب "اقتصاد به زبان ساده" که در واقع همان تبیین مارکسیستی از این موضوع است، زیربنای اصلی دیدگاه اقتصادی آنها و نتایج مترتب بر آن به شمار می رود. تدوین این کتاب تا حد زیادی مرهون اثر شناخته شده عبدالحسین نوشین است که پیشتر درباره آن نوشتیم و اینجاست که می توان نتیجه گرفت کتاب نوشین یکی را مراجع اصلی گروه های چپگرا در مقاطع پیش از انقلاب به خصوص دهه 40 به شمار می رفت.
همانگونه که اشاره کردیم کتاب نوشین کمتر از اقتصاد به زبان ساده، به مباحث ایدئولوژیک پرداخته و در عوض بیشتر بر توضیح دقیقه نظریه ارزش و مباحث ایدئولوژیک پرداخته و در عوض بیشتر بر توضیح دقیق نظریه ارزش و مباحث دیگر بر اساس دیدگاه های کارل مارکس متمرکز است. زبان مورد استفاده کتاب نوشین به سادگی ادبیات عسکری زاده نیست و از ریاضیات بیشتری بهره می گیرد که در نتیجه می توان گفت برای خواننده عام نوشته نشده و احتمالاً دانشگاهیان و شاید حتی خود محمود عسکری زاده را در سال های دانشجویی تحت تأثیر قرار داده است.
عبدالحسین نوشین در کتاب خود اینگونه به تعریف ارزش نیروی کار می پردازد: "کلیه کالاهایی که برای کارگر لازم است تا انرژی را که در جریان کار مصرف کرده دوباره به دست آورد و نیز برای بقای نسل خود، خانواده خود را نان بدهد و نیز کالاهایی که برای بهداشت و فرهنگ او و خانواده اش لازم است، تمام این کالاها بهای معینی دارند که به واسطه زمان اجتماعاً لازم که برای تولیدات آنها مصرف شده است، معین می شود. پس ارزش نیروی کار عبارت است از ارزش حداقل این وسائل که برای زندگی لازم است ." (اصول علم اقتصاد، 77-76)
ارزش اضافی در "اصول علم اقتصاد" اینگونه توضیح داده می شود: "اگر کارگر برای یک روز کار ده ریال مزد می گیرد، فقط پنج ساعت کار او برای ایجاد ارزشی معادل ده ریال کافی است، ولی کارفرما به پنج ساعت قناعت نمی کند، بلکه کارگر را ده ساعت یا بیشتر به کار وا می دارد. این مدت پنج ساعت یا قسمت اول مدت کار روزانه را به اصطلاح "علم اقتصادی زمان کار لازم" می نامند. پس ارزشی که در نیمه دوم مدت کار روزانه توسط این کارگر ایجاد می شود برای کارفرما سود خالص است. این ارزش را که کارگر علاوه بر ارزش نیروی کار خود ایجاد می نماید، ارزش اضافی و نیمه دوم مدت کار روزانه را زمان کار اضافی می نامند." (اصول علم اقتصاد 79)
"کار زنجیری و سیستم تایلور" دو نمونه از شیوه های افزایش کارکرد است که نوشین آنها را در کتاب خود با لحنی منتقدانه معرفی کرده است: "در کارخانه های اتومبیل سازی فرد شیوه ای اختراع گردید که کم کم در سایر کارخانه های آمریکا و سپس اروپا رواج کامل یافت. این شیوه بدین قرار است، یک زنجیر بی انتها از یک کارگاه کارخانه به کارگاه دیگر می رود و همین طور از کلیه کارگاههای کارخانه گذر می کند. این شیوه کار رابه نام این زنجیر، کار زنجیری Travail chaine می نامند.... در این شیوه کار بشر به صورت یک آلت خودکار و بدن بی حس و روح زنجیر و ماشین در می آید (کسانی که فیلم عروف چارلی چاپلین به نام "عصر جدید" را دیده اند حکومت ظالمانه این زنجیر بر نیروی کار بشری را به چشم تماشا کرده اند) ....
سیستم تایلور: این سیستم برای افزایش کارکرد و مخصوصاً شدت کار است و به نام "تشکل علمی کار" در کلیه کارخانه های بزرگ و کوچک رواج یافته است. این سیستم ترکیبی از چند شیوه است و به وسیله آن ماشین ها و ابزار کار و مواد اولیه را به طوری در دسترس کارگر قرار می دهند که کارگر برای برداشتن یک چکش یا یک آچار ابداً احتیاج ندارد از جای خود دور شود یا روی زمین خم گردد و یا دست خود را از اندازه معینی درازتر کند. کارگر در تمام مدت کار از طرفی به زمین و از طرف دیگر به ماشین که با سرعت معینی می شود چهارمیخ شده و مانند آن است که یکی از قطعات بی حس ماشین است. کارگر از خود اراده ای ندارد و مانند یک آلت خودکار حرکات بدن او تابع اداره ماشین و کار او تابع حکومت مطلق و بیدادگر ماشین می باشد." (اصول علم اقتصاد، 101 – 99)
منبع:
ماهنامه مهرنامه
مسئول پرونده: محمد طاهری (دبیر گروه اقتصاد و توسعه) و رامین فروزنده (روزنامه نگار اقتصادی)
